Μάργκαρετ Μακμίλαν
Μια Σύντομη Ιστορία του Πολέμου
μτφρ.: Ανδρέας Παππάς
εκδ. Ψυχογιός, σελ. 440
Σπασμένα τζάμια, ξύλα και σίδερα σκορπισμένα παντού. Πολυκατοικίες σκελετοί, με τα «σωθικά» τους να χάσκουν, έτοιμες να πέσουν. Αιμόφυρτοι στρατιώτες που τρέχουν να βρουν κάλυψη. Πτώματα που κείτονται εγκαταλελειμμένα. Νεκροί κάθε ηλικίας. Σκισμένα χαρτιά καρφιτσωμένα στο μανίκι με το όνομά τους. Λαμαρίνες, λάστιχα και ρουκέτες που δεν έχουν εκραγεί. Ενα ζευγάρι αμάχων, βιάζεται να φύγει μακριά. Κουβαλούν όλο το βιος τους στην πλάτη. Ενα παιδί, στέκεται μόνο του, κλαίει. Ενα σκυλί, ξεδιψά στα λασπόνερα. Ενα κατεστραμμένο τεθωρακισμένο, στη μέση του δρόμου. Ενα φανάρι που αναβοσβήνει πορτοκαλί.
Κοιτούσα για αρκετή ώρα τις φωτογραφίες από το μέτωπο. Διέθεταν κάτι το τραγικά οικείο. Ενιωθα σαν να τις είχα ξαναδεί. Δεν ήταν η πρώτη ούτε η τελευταία φορά. Ο πόλεμος είναι πανταχού παρόν στην ανθρώπινη ιστορία. Παρόν, αλλά ακατανόητος: ένα ανεξιχνίαστο μυστήριο. Είναι άραγε στη φύση μας; Πότε και πώς ξεκινά; Πόσο βαθιές είναι οι συνέπειές του;
Απαντήσεις
Στο βραβευμένο με Pritzker «Μια σύντομη ιστορία του πολέμου», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Ψυχογιός, η έγκριτη ιστορικός Μάργκαρετ Μακμίλαν επιχειρεί να δώσει απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα, εξετάζοντας τον τρόπο με τον οποίο ο πόλεμος έχει διαμορφώσει και έχει επηρεάσει τις ζωές μας. Για την καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο και ομότιμη καθηγήτρια Διεθνούς Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, «αν θέλουμε να μελετήσουμε σε βάθος την ανθρώπινη ιστορία, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε τον πόλεμο».
Η Καναδή ιστορικός στο βραβευμένο με Pritzker βιβλίο της εξετάζει τον πόλεμο ως γεγονός, ως πρακτική και ως ιστορικό φαινόμενο.
Η Μακμίλαν εξετάζει τον πόλεμο ως γεγονός, ως πρακτική και ως ιστορικό φαινόμενο. Θέλει να αντιληφθεί τη βαθύτερη φύση και επιρροή του. Δεν την ενδιαφέρει η ηθική ή η διεθνής ή η τεχνική διάσταση της ένοπλης σύγκρουσης. Δεν μας προσφέρει κάποιο στρατιωτικό εγχειρίδιο ή ένα πολεμικό «λυσάρι», στα πρότυπα των έργων του Σουν Τζου, του Ναπολέοντα ή του Κλαούσεβιτς. Δεν μας χαρίζει μία ηθική πραγματεία σχετικά με τον δίκαιο και τον άδικο πόλεμο, όπως ο Michael Walzer, ο A. C. Grayling ή ο Brian Orend. Η Μακμίλαν επιχειρεί να εξετάσει τον πόλεμο ώστε να μας βοηθήσει να «καταλάβουμε τον κόσμο στον οποίο ζούμε και το πώς φτάσαμε εδώ όπου βρισκόμαστε σήμερα».
Ας σταθούμε στους ορισμούς. Για την Καναδή ιστορικό ο πόλεμος είναι σύγκρουση μεταξύ οργανωμένων κοινοτήτων ή χωρών. Εχει ως κύριες αιτίες την απληστία, τον φόβο και την ιδεολογία. Ενώ ο στόχος εκείνου που πολεμά «παραμένει πάντα η εξουδετέρωση των δυνάμεων του αντιπάλου, σε στεριά και θάλασσα, ώστε να αναγκαστεί να συνθηκολογήσει, αλλά και να αδυνατεί να επιδιώξει κάποιου είδους ρεβάνς στο μέλλον».
Σε αυτή τη βάση, ο πόλεμος συνδέεται με την ανάγκη για υπεροχή. Γι’ αυτό και, σύμφωνα με τη Μακμίλαν, η τεχνική και τεχνολογική εξέλιξη του πολέμου υπήρξε διηνεκής. Από τους αναβολείς των Μογγόλων ιππέων, έως τα Λέοπαρντ, και από το αρκεβούζιο, το μουσκέτο και το υγρό πυρ των Βυζαντινών, έως τα Βrowning, τα drones και τις πυρηνικές βόμβες οι άνθρωποι καινοτομούν ακατάπαυστα στη στρατιωτική τεχνολογία, ενισχύοντας την πολεμική τους ισχύ.
Συμβάλλοντας στην πρόοδο, ο πόλεμος μπορεί «να αποδειχθεί και δημιουργικός». Το ραντάρ, τα τρανζίστορ, ο στροβιλοκινητήρας, η πενικιλίνη, οι μεταγγίσεις αίματος, η διάκριση των ιατρικών περιστατικών σε επείγοντα και λιγότερο επείγοντα, για να σταθούμε σε ορισμένες μόνον, υπήρξαν σημαντικές εξελίξεις της τεχνολογίας, της επιστήμης και της ιατρικής, οι οποίες αναπτύχθηκαν στο «πλαίσιο της πολεμικής προσπάθειας χωρών».
Συνάμα, ο πόλεμος δύναται να προκαλέσει ή να επιταχύνει πολιτικές και κοινωνικές μεταβολές. Επιβάλλοντας ως αναγκαία τη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας, ελλείψει ανδρών, ενίσχυσε την κοινωνική τους θέση, αλλά και συνέδραμε στο να θεμελιώσουν τις αξιώσεις τους για ίσα πολιτικά δικαιώματα. Ενώ, απελευθερώνοντας πόρους και ενισχύοντας την πολιτική βούληση για πρόοδο, οδήγησε αρκετές φορές στον περιορισμό των κοινωνικών ανισοτήτων, αλλά και στη λήψη τολμηρών αποφάσεων σχετικά με την άμβλυνσή τους.
Η Μακμίλαν δεν σταματά σε αυτές τις πρώτες διαπιστώσεις. Επισημαίνει τη σημασία της συγκρότησης εθνικών στρατών από πολίτες έτοιμους να δώσουν ακόμη και τη ζωή τους για την πατρίδα τους. Παραδέχεται την ικανότητα του πολέμου να φέρνει στην επιφάνεια –την ίδια σχεδόν στιγμή– τα πλέον κτηνώδη, αλλά και τα πλέον ευγενή ένστικτα των ανθρώπων. Παρατηρεί έντρομη τη θηριώδη αλλαγή στην κλίμακα του φαινομένου (50 εκατ. νεκροί στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο) και διατείνεται ότι, σε αντίθεση με το παρελθόν, οι σύγχρονες κοινωνίες είναι ικανές σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα να μεταμορφωθούν σε παντοδύναμες μηχανές θανάτου.
Η Καναδή ιστορικός είναι εν ολίγοις κατηγορηματική: η πλήρης εξολόθρευση του ανθρώπινου είδους είναι σήμερα πιο πιθανή από ποτέ. Σε αντίθεση με ό,τι ισχυριζόταν ο Ηράκλειτος, ο πόλεμος στον 21ο αιώνα μάλλον δεν θα είναι ο Πατέρας, αλλά ο οδυνηρός Θάνατος των πάντων. Ως εκ τούτου, οφείλουμε, τώρα περισσότερο από κάθε άλλη φορά, να στοχαστούμε πάνω στον πόλεμο και να τον μελετήσουμε με τόλμη, ειλικρίνεια και διαύγεια.
Αιώνια αλληλομαχία
Επίλογος (ίσως και πρόλογος). Κανείς δεν μπορεί να αγνοεί την αιώνια αλληλομαχία του γένους των ανθρώπων. Ούτε τη φρίκη ούτε τον πόνο, ούτε τη συντριβή. Τον κάθε συγκεκριμένο πόλεμο, όμως, πρέπει να τον θυμόμαστε και εκείνη την ίδια ακριβώς στιγμή να τον ξεχνάμε. Να θυμόμαστε την οδύνη που προκάλεσε αλλά να ξεχνάμε την έχθρα που παράγει. Είναι ίσως ο μόνος τρόπος να τον υπερβούμε και να τον παύσουμε. Ακολουθούμε εδώ τη μεγάλη ποιήτρια: «Αυτοί που ήξεραν / τι γινόταν εδώ / πρέπει να παραχωρήσουν θέση / σ’ αυτούς που ξέρουν λίγα. / Και λιγότερο απ’ τα λίγα, / και εν τέλει τόσα όσο τίποτα. // Στο χορτάρι που σκέπασε / τις αιτίες και τις συνέπειες / πρέπει να ξαπλώνει κάποιος / μ’ ένα στάχυ στα δόντια / και να χαζεύει τα σύννεφα» (Βισουάβα Σιμπόρσκα, «Τέλος και Αρχή», μτφρ. Μπ. Ζούλκιεβιτς).
