Ανατέμνοντας το Τάγμα των Ιησουιτών

Ανατέμνοντας το Τάγμα των Ιησουιτών

Οι ιστορικοί λόγοι της ίδρυσής του, το ψυχολογικό υπόβαθρο των ιδρυτών και το ιεραποστολικό έργο τους ανά τον κόσμο

6' 55" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

JEAN LACOUTURE
Ιησουίτες. Οι κατακτητές (1540-1773)
μτφρ.: Στέφανος Καβαλλιεράκης
εκδ. Πόλις, 2022, σελ. 720

Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο του Ζαν Λακουτύρ, «Ιησουίτες, Οι κατακτητές (1540-1773)», σε μετάφραση του Στέφανου Καβαλλιεράκη. Η αρχική έκδοση χρονολογείται το 1991 στο Παρίσι από τις Éditions du Seuil. Ακολούθησε ένας δεύτερος τόμος με το ίδιο θέμα –και τον υπότιτλο, οι «επιστροφείς» (revenants)– πραγματευόμενο από το 1773, τη χρονιά που ο Πάπας Κλήμης ΙΔ΄ διέλυσε το τάγμα υπό την πίεση των Βουρβόνων, έως σήμερα, αφού το 1814 ο Πάπας Πίος Ζ΄ ενέδωσε στη λαϊκή απαίτηση και επανίδρυσε τους Ιησουίτες. Ο Ιγνάτιος Λογιόλα, ο ιδρυτής και πρώτος γενικός ηγούμενος του τάγματος –ή κομπανίας ή εταιρείας ή κοινωνίας–, αγιοποιήθηκε το 1622.

Ο συγγραφέας του βιβλίου, διακεκριμένος δημοσιογράφος και συγγραφέας, έχει προ πολλού περάσει στον άλλο κόσμο, από το 2015, πλήρης ημερών και έργων. Στον κόσμο του θανάτου με τον οποίο ο αγαπημένος του Ισπανός «ήρωας» Ινιγο Λόπεθ ντε Λογιόλα (με ιδιαίτερη πατρίδα τη βασκική πόλη Αζπεϊστία, που στα βασκικά σημαίνει «κάτω από τον βράχο» και με άλλα λόγια έκειτο στους πρόποδες βουνού, ευρισκόμενη 41 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Σαν Σεμπαστιάν) φλέρταρε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του από τις 23 Οκτωβρίου 1491 έως το τελικό πέρασμα στις 31 Ιουλίου 1556. Διήνυσε μια βιολογική περίοδο 65 ετών, αφήνοντας, χωρίς ο ίδιος να το επιδιώξει, την οιονεί παρουσία του αιωνίως επί γης.

Κανόνας για τους «στρατιώτες» του Λογιόλα ήταν η κατάργηση της βούλησης, η αμέριστη υπακοή και η παράδοση στον Πάπα της Ρώμης.

Ο σκοπός του συγγραφέα του πολυσέλιδου βιβλίου –στην ελληνική μετάφραση το καθαρό κείμενο είναι 656 σελίδες, συνοδευόμενο από τις απαραίτητες σημειώσεις, βιβλιογραφία, χρονολόγιο και ευρετήριο προσώπων– είναι να δώσει με τη μεγαλύτερη δυνατή καθαρότητα, σύμφωνα με τις πηγές που επέλεξε να έχει στη διάθεσή του, τους ιστορικούς λόγους της ιδρύσεως του Τάγματος των Ιησουιτών, το ψυχολογικό υπόβαθρο των ιδρυτών του και, κυρίως, το ιεραποστολικό τους έργο ανά τον κόσμο.

Η έκφραση της γλώσσας αποτυπώνει γλαφυρά τα νοήματα, στοιχείο της δημοσιογραφικής εμπειρίας του. Οι πληροφορίες που δίνει είναι πλούσιες, συνοδευόμενες από τις αντίστοιχες πηγές – στοιχείο της σχολαστικής δεοντολογίας του. Η πληθώρα των ονομάτων τοποθεσιών, ορολογιών και προσώπων εντάσσεται σχετικώς αρμονικά στη ροή της ανάγνωσης, παρά τις υποχρεωτικές διακοπές για περαιτέρω διευκρινίσεις από τις σημειώσεις και το χρονολόγιο. Κατά διαστήματα χρειάζεται ένα διάλειμμα για να αναλογιστεί και να χωνέψει ο αναγνώστης το διάβασμά του.

Ολα, όμως, τα παραπάνω συντείνουν στο αμείωτο ενδιαφέρον το οποίο ενισχύεται λόγω της υφάνσεως της αφηγήσεως επάνω σε ένα στημόνι που έχει επιλέξει ως οντολογικό στοιχείο υπάρξεως της «κοινωνίας του Ιησού»: την υποταγή. Γράφει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας: «Στην αντίληψη του απλού ανθρώπου, τούτη η εντολή συμπυκνώθηκε στη φράση: perinde ac cadaver (ώσπερ πτώμα). Και ο εν λόγω κανόνας θα επέβαλλε στον Ιησουίτη μια πολύ συγκεκριμένη συμπεριφορά: κατάργηση της βούλησης, αμέριστη υπακοή, “απάθεια”, ριζική αυτοεκμηδένιση και παράδοση στα χέρια του “στρατηγού” και –μέσω αυτού– στα χέρια του Πάπα της Ρώμης. Αυτές οι τρεις λατινικές λέξεις έχουν συμβάλει εξίσου όσο και ο αρχικός τίτλος της ομάδας (με την προπατορική του αλαζονεία και τη σκοτεινή του παραλλαγή) καθώς και η καζουιστική ηθική, στην απαξίωση του Τάγματος στην κοινή γνώμη. Δεν είναι να απορεί κανείς που οι συνήγοροι και οι πιστοί του Λογιόλα “τσινάνε” όποτε κάποιος αναφέρει ή κάνει να προφέρει τη φράση perinde… Δεν υπάρχει Ιησουίτης συγγραφέας που να μην προσπάθησε να απαλλάξει το Τάγμα από αυτό το φορτίο ή να αποδείξει ότι η διατύπωση δεν ανήκει στον Ιγνάτιο».

Η πρώιμη ομολογιοποίηση

Ο Βασίλειος Ν. Μακρίδης είναι καθηγητής Θρησκειολογίας (με ειδίκευση στον Ορθόδοξο Χρστιανισμό) στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Erfurt (Γερμανία). Διαβάζουμε προσεκτικά το σχόλιό του: «Βασικά, με τον Λογιόλα και τους Ιησουίτες βρισκόμαστε στην εποχή της πρώιμης ομολογιοποίησης (confessionalisation) του Δυτικού Χριστιανισμού. Η πολύπτυχη αυτή διαδικασία αφορά αρχικά και πρωτίστως στον Προτεσταντισμό, αλλά ακολούθως εμπλέκει αναγκαστικά και τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, η οποία αναζητεί τρόπους αντίδρασης στη Μεταρρύθμιση και δικής της ισχυροποίησης μέσω ριζικών δομικών αλλαγών στο ευρύτερο πλαίσιο της Αντιμεταρρύθμισης. Πρόκειται για περίοδο έντονου θρησκευτικού ανταγωνισμού, στην οποία αναπτύσσονται νέες μορφές ελέγχου των πιστών, όπως η αυστηρή οριοθέτηση των δογματικών διαφορών και η κοινωνική πειθάρχηση των θρησκευτικών πρακτικών και της ζωής γενικά.

Η έμφαση στην απόλυτη, τυφλή υπακοή, στο πλαίσιο των Ιησουιτών αποτελεί έναν τέτοιο μηχανισμό για την αύξηση της συνοχής και της ομογενοποίησης της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Φυσικά, το ιδανικό της υπακοής δεν είναι κάτι το νέο στον χριστιανικό μοναχισμό ιστορικά, αλλά εμφανίζεται πολύ πιο ριζοσπαστικά εδώ με ευρείες επιδράσεις, δεδομένης της έντονης κοσμικότητας (παρουσίας στον κόσμο) των Ιησουιτών και της παγκόσμιας δράσης τους μέσω της ιεραποστολής.

Αν και φαινομενικά η ιησουιτική υπακοή στρέφεται ακραιφνώς κατά της εξατομίκευσης, η οποία είχε λάβει τεράστια ώθηση μέσω της Μεταρρύθμισης, εν τούτοις οι διαδικασίες αυτές δεν αλληλοαποκλείονται. Η ανάδυση του νεωτερικού υποκειμένου είναι επίσης δυνατή υπό πολλές μορφές σε ιησουιτικό πλαίσιο, όπως με την εσωτερίκευση νέων αξιών/ιδανικών και με την υπέρβαση παλαιών μορφών κοινοβιακής οργάνωσης. Το σημαντικό είναι ότι οι διαδικασίες αυτές δεν αφορούν μόνο στις εκκλησίες και θρησκευτικές κοινότητες, αλλά συμπεριλαμβάνουν το πρώιμο νεωτερικό κράτος που επεμβαίνει και ρυθμίζει αποφασιστικά τις θρησκευτικές υποθέσεις στην επικράτειά του. Επίσης, αφορούν στη διαμόρφωση συλλογικών κοινωνικών συμπεριφορών (πρβλ. οι Ιησουίτες ως παιδαγωγοί), οι οποίες παγιώνονται στο πέρασμα των αιώνων και εν πολλοίς εκκοσμικεύονται, χάνοντας τις αρχικά θρησκευτικές καταβολές τους».

Από πού πηγάζει η ανάγκη του Λογιόλα για πειθαρχία και υπακοή που, ειρήσθω εν παρόδω, και ο ίδιος επιζητούσε. Συχνά υπόκειτο σε αυτοτιμωρίες ή έντονες εκστατικές καταστάσεις όπου προκαλούσε ροή δακρύων, γεμίζοντας την ψυχή του με αμφιβολίες για την προέλευσή τους. Ηταν ο κακός ή ο καλός δαίμονας που επηρέαζε τη συνείδησή του: Οι περιβόητες «ασκήσεις» του, που είχαν ως απώτερο σκοπό τη διάκριση ανάμεσα στην ουσιώδη και δευτερεύουσα σημασία των πραγμάτων, συγκροτούνται εξ απαλών ονύχων της πνευματικής του ζωής. Από τα βρεφικά στάδια των αναζητήσεών του.

Ανατέμνοντας το Τάγμα των Ιησουιτών-1

Τα απαιτητικά και αυστηρά καθήκοντα της εξουσίας

Ενας κυκλοθυμικός άνθρωπος αναγνωρίζει την ανάγκη δικλίδων ασφαλείας στην προσπάθεια να διατηρήσει την εσωτερική του συνοχή. Η πειθαρχία σε ένα σκοπό δημιουργεί συνθήκες υποταγής σε μία ανώτερη αρχή. Για τον πληθωρικό Ιγνάτιο, ο Πάπας, ως εκπρόσωπος του Χριστού στη γη και κεφαλή της εκκλησίας, αποτελεί την ιδανική αρχή υποταγής. Το δράμα ξεκινάει όταν οι κοσμικές ορέξεις του έρχονται σε σύγκρουση με την αναχωρητική λατρευτική ζωή, από την οποία απείχε εντελώς. Η αποστολή του μικρόσωμου αεικίνητου Βάσκου ήταν εντός του κόσμου. Η ικανότητά του στον προσηλυτισμό ήταν πέραν των συνηθισμένων. Φίλοι, συμπολεμιστές, συμφοιτητές, καθηγητές, γυναίκες, ιεροεξεταστές, καρδινάλιοι και ο ίδιος ο Πάπας, φαίνονταν ανήμποροι μπροστά στη δύναμη της πειθούς του.

Ας παραθέσουμε όμως και τις παρατηρήσεις ενός ανθρώπου με ιδία γνώση, όπως είναι ο αιδεσιμότατος π. Αντρέ Ραβιέ: «H εξουσία έχει καθήκοντα απαιτητικά και αυστηρά: το καθήκον της συνολικής πληροφόρησης, το καθήκον της γνωμοδότησης και της συζήτησης όχι μόνο με τους γνώριμους συμβούλους, αλλά με κάθε πρόσωπο αρμόδιο για το υπό κρίση θέμα, το καθήκον της βαθιάς πνευματικής συνομιλίας –η οποία συνίσταται σε μια ανταλλαγή μεταξύ δύο συνειδήσεων, της δικής σου και του ενδιαφερομένου προσώπου, ώστε να προσαρμόζεις όσο το δυνατόν περισσότερο την εκάστοτε εντολή στην ψυχοσύνθεσή του και στη δύναμη χάριτος που διαθέτει–, το καθήκον να λαμβάνεις δεόντως υπόψη σου (σαν να ’ναι μείζον θεϊκό σημάδι) την άποψη της πλειονότητας, τέλος το καθήκον της προσευχής και της εκλογής ενώπιον της συνείδησής σου και ενώπιον του Θεού. Μόνο αν σέβεται τις υποχρεώσεις του, ο Ηγούμενος μπορεί να δικαιούται να αποφασίζει και να διατάζει. Η άσκηση της εξουσίας, όπως προβλέπεται από το Καταστατικό, είναι μια πράξη εξόχως πνευματική, που απαιτεί τη μεγαλύτερη δυνατή ανθρώπινη σύνεση». 

Η ηθική ενέργεια προσαρμοζόταν κατά περίπτωση, εξυπηρετούσε τον σκοπό. Οχι προς ίδιον όφελος. Ολοι έγιναν ενεργούμενα του μεγάλου σκοπού: Την ιμπεριαλιστική εξάπλωση του χριστιανισμού μέσω των ιεραποστολικών επιδρομών που εκτέλεσαν οι άνθρωποί του σε όλον τον κόσμο. Το τάγμα του κατίσχυσε του κόσμου. Ηγήθηκε της Αντιμεταρρυθμίσεως. Κράτησε όρθια την παραπαίουσα Καθολική παπική Εκκλησία. Μεγάλο μέρος του βιβλίου αναφέρεται με λεπτομέρειες στις αποστολές στις Ινδίες, στην Ιαπωνία, στη Νότια Αμερική. Ο ίδιος διοικούσε διά αλληλογραφίας: «…Η αλληλογραφία του Ιγνατίου Λογιόλα –την οποία από το 1547 και μετά υπαγόρευε πολύ συχνά στον Ποσλάνκο, ενίοτε όμως την έγραφε απευθείας ο τελευταίος, και ο υπογράφων τη διάβαζε και την ξαναδιάβαζε με αμείωτη φροντίδα– αποτελεί ένα μνημείο: 6.800 επιστολές, κάποιες από τις οποίες ιδιαίτερα μακροσκελείς, σχολαστικές, επιχειρηματολογημένες, που αποτελούν εμφανώς προϊόν επίμονου στοχασμού ή προπαρασκευαστικών συζητήσεων, και που ενίοτε μοιάζει να αναβλύζουν από κάποια από εκείνες τις ατέρμονες προσευχές στις οποίες βυθιζόταν ο ανθρωπάκος με το ηλιοκαμένο πρόσωπο». Ενας διοικητής εκ του μακρόθεν, χωρίς κινητό τηλέφωνο, αλλά τι διοικητής!

 

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή