«Δεν προλαβαίνω». Πόσο συχνά λέτε αυτές τις δύο λέξεις; Εγώ αρκετά, διότι πραγματικά δεν προλαβαίνω να κάνω όλα αυτά που έχω προγραμματίσει παρόλο που η τεχνολογία μού προσφέρει πολλά εργαλεία εξοικονόμησης χρόνου: στέλνω e-mails και φωνητικά μηνύματα, παράλληλα πληρώνω λογαριασμούς και κάνω τα ψώνια της ημέρας. Και πάλι όμως, γιατί νιώθω έτσι;
Το ίδιο ερώτημα απασχολεί την τελευταία δεκαετία τον Γερμανό στοχαστή, κοινωνιολόγο και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Ιένας, Χάρτμουτ Ρόζα. «Η νεωτερικότητα αφορά την εξοικονόμηση χρόνου», σχολιάζει, «όλες οι μηχανές, από τον σιδηρόδρομο μέχρι τον φούρνο μικροκυμάτων και τις ψηφιακές τεχνολογίες, έχουν δημιουργηθεί για να εξοικονομήσουν χρόνο». Ωστόσο, όσο κι αν βρίσκουμε τρόπους να κάνουμε τα πράγματα σε συντομότερο χρόνο, τόσο αυξάνονται τα πράγματα που πρέπει τελικά να κάνουμε. Γιατί συμβαίνει αυτό;
Η νεωτερικότητα, υποστηρίζει ο Ρόζα, συνδέεται με ένα «σύστημα μόνιμης επιτάχυνσης της ζωής», το οποίο ο ίδιος ονομάζει «σύστημα δυναμικής σταθεροποίησης». Με πολύ απλά λόγια, για να διατηρήσουν οι καπιταλιστικές κοινωνίες μας το status quo που έχουν κατακτήσει και να μείνουν εντός της κούρσας, θα πρέπει να επιταχύνουν συνεχώς την παραγωγικότητα, την καινοτομία, τον ανταγωνισμό.
Με τον όρο «σύστημα» δεν εννοεί μόνο την οικονομία, αλλά και το σύστημα υγείας, παιδείας και πολιτισμού. «Η δυναμική σταθεροποίηση αφορά επίσης την οικονομική ανάπτυξη, την τεχνολογική επιτάχυνση και την πολιτισμική καινοτομία. Ομως, οι ρυθμοί ανάπτυξης είναι μεγαλύτεροι από τους ρυθμούς επιτάχυνσης», λέει και μου δίνει ένα απλό παράδειγμα. Ο χρόνος που χρειάζεται να γραφτεί μια επιστολή είναι διπλάσιος από τη σύνταξη ενός e-mail. Αρα, συνεχίζει, αν στο παρελθόν έγραφα 10 επιστολές την εβδομάδα, τώρα μπορώ να γράφω 10 e-mails στον μισό χρόνο. Σωστά; «Το πρόβλημα είναι ότι στο παρελθόν θα γράφαμε μόνο 10 επιστολές, ενώ σήμερα θα γράψουμε 20, 30 ή και 40 e-mails καθημερινά. Οπότε ο ρυθμός ανάπτυξης είναι μεγαλύτερος του ρυθμού επιτάχυνσης. Ετσι αισθανόμαστε ότι δεν έχουμε ποτέ χρόνο για αλληλογραφία. Το ίδιο συμβαίνει και με τις μεταφορές: παίρνουμε το αυτοκίνητο για να γλιτώσουμε χρόνο περπατήματος αλλά τελικά διανύουμε μεγαλύτερες αποστάσεις. Αυτό είναι δομικό πρόβλημα», λέει.
Το κυνήγι του χρόνου όμως έχει επιπτώσεις, και όχι μόνο ατομικές. Στο σχόλιό μου για το φαινόμενο του burnout ο Ρόζα φαίνεται να συμφωνεί, αλλά εκτιμά ότι οι συνέπειες είναι βαθύτερες. «Υπάρχουν δύο προβλήματα με την ταχύτητα», σχολιάζει. «Το πρώτο είναι ότι αν δεν έχεις αρκετό χρόνο να γνωρίσεις και να καταλάβεις τον άλλο, δημιουργείται αυτό που ονομάζω αλλοτρίωση». Το δεύτερο πρόβλημα, προσθέτει, αφορά την ενέργεια που πρέπει να σπαταλήσουμε κάθε φορά για να κρατήσουμε σε ισορροπία «τη μηχανή της επιταχυνόμενης ζωής μας», ενέργεια ψυχική αλλά και ενέργεια φυσικών πόρων. «Οι υψηλές ταχύτητες του κοινωνικού συστήματος προκαλούν ένα burnout της ατμόσφαιρας, υπερθερμαίνουμε την ατμόσφαιρα και τον ψυχισμό μας από την πίεση να πηγαίνουμε όλο και πιο γρήγορα».
Δεν μπορούμε απλώς να ελαττώσουμε ταχύτητα. Θα καταλήξουμε σε μια οικονομική και πολιτική καταστροφή.
Υπάρχουν όμως τρία πράγματα που από τη φύση τους δεν μπορούν να πάνε πιο γρήγορα. Το ένα, λέει, είναι ο ρυθμός της φύσης που δεν αλλάζει, το δεύτερο είναι ο ψυχικός μας κόσμος που χρειάζεται χρόνο και το τρίτο είναι η δημοκρατία που έχει εκ φύσεως χρονοβόρες διαδικασίες. «Οσο πιο σύνθετη και γρήγορη γίνεται η κοινωνία μας, οι συνέπειες των πράξεών μας επεκτείνονται στον χρόνο. Οι αποφάσεις γίνονται πιο δύσκολες και πολύπλοκες, ενώ υπάρχουν πολλές οπτικές και κοινωνικές ομάδες που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη. Η λογική της δημοκρατίας είναι να επιβραδύνει τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, ενώ η λογική της αγοράς και των μίντια είναι να τις επιταχύνει, οπότε έχουμε έναν αποσυγχρονισμό μεταξύ οικονομίας και μίντια από τη μια πλευρά και πολιτικής από την άλλη».
Σκέφτομαι όσα μου λέει ο Χάρτμουτ Ρόζα και ήδη νιώθω ότι δεν θα προλάβω να τον ρωτήσω όλα όσα θέλω. Τι μπορούμε να κάνουμε λοιπόν; Να κατεβάσουμε εφαρμογές οργάνωσης χρόνου στο κινητό μας ή να πατήσουμε φρένο στην ανάπτυξη; Ούτε το ένα ούτε το άλλο, υποστηρίζει ο Ρόζα στο βιβλίο του «Επιτάχυνση και αλλοτρίωση», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πλήθος. «Ενας από τους λόγους που έγραψα το βιβλίο», εξηγεί, «είναι επειδή οι άνθρωποι πάντα σκέφτονται ότι το πρόβλημα του χρόνου είναι δικό τους πρόβλημα» και «θεωρούν ότι αυτό είναι μια προσωπική τους αποτυχία και υπάρχουν πολλά βιβλία για να το επιβεβαιώσουν και να τους πουν ότι πρέπει να κάνουν διαλογισμό ή να έχουν ενσυνειδητότητα. Εγώ θεωρώ ότι δεν μπορούμε να λύσουμε ατομικά ένα δομικό πρόβλημα. Είναι αυτό που έλεγε ο Αντόρνο, δεν υπάρχει καλή ζωή σε ένα λάθος σύστημα».
«Η επιβράδυνση δεν είναι η λύση», συνεχίζει. «Δεν μπορούμε απλώς να ελαττώσουμε ταχύτητα. Θα καταλήξουμε σε μια οικονομική και πολιτική καταστροφή», σημειώνει και αναφέρεται στην ελληνική οικονομική κρίση και τι προκάλεσε η στασιμότητα της ανάπτυξης.
Προτείνει λοιπόν μια διαφορετική προσέγγιση στη σχέση μας με τον κόσμο και με τους ανθρώπους, που ονομάζει «συντονισμό» (resonance). «Το πρώτο βήμα σε αυτές τις σχέσεις είναι ότι κάτι με αγγίζει και έπειτα ανταποκρίνομαι. Δεν μένω ίδιος, υπάρχει μια μετατόπιση στη σκέψη μου, αλλά το επόμενο στοιχείο είναι αυτό που δεν ελέγχω, το ανεξέλεγκτο, δεν μπορώ να προβλέψω τι θα συμβεί και ποιο θα είναι το αποτέλεσμα», λέει, και αυτό το ρίσκο, η απουσία ελέγχου, αποθαρρύνει τους ανθρώπους από το να αφεθούν.
Μπορούμε να «συντονιστούμε» με έμψυχα και άψυχα πράγματα, λέει ο Ρόζα, αλλά μάλλον όχι με ψηφιακά, όπως οι αλγόριθμοι, γι’ αυτό και προβληματίζεται για τη ζωή μέσα σε εικονικά περιβάλλοντα, όπως το Metaverse. Δεν του αρέσει ούτε καν το όνομα Metaverse – παραπέμπει, λέει, σε ένα κλειστό σύμπαν, «έχει μια αυταρχική τάση», και ανησυχεί για τις επιπτώσεις στην ψυχολογία μας. «Ζούμε σε έναν τόσο μεγάλο κόσμο, κυριολεκτικά και μεταφορικά, που είναι αδύνατον να συντονιστούμε με όλα και βλέπουμε τον κόσμο ως ένα σημείο επιθετικότητας, κάτι που θέλουμε να χτυπήσουμε, να πατήσουμε, να ελέγξουμε. Η λογική του ψηφιακού κόσμου τροφοδοτεί αυτού του είδους την επιθετικότητα».