ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ
Ο Χριστός στα χιόνια – Eφτά νύχτες στον κόσμο του Αντρέι Ταρκόφσκι
εκδ. Αγρα, σελ. 66
Η μέρα ήταν ό,τι πρέπει για να διαβάσω το «Ο Χριστός στα χιόνια», ένα βιβλίο του Παντελή Μπουκάλα για τον Ταρκόφσκι. Ελαφριά συννεφιά, ελαφρύ αεράκι. Καθόμουν σε ένα παγκάκι στο λιμάνι της φθινοπωρινής Τήνου. Κάτω από μια μουριά. Μεσημέρι προς απόγευμα. Ενα τρικάταρτο κότερο αρόδο. Ενα μηχανάκι. Δυο αυτοκίνητα. Αγόρια και κορίτσια που είχαν σχολάσει απ’ το λύκειο. Ο,τι πρέπει. Μια εικόνα λιτή, ασπρόμαυρη, σχεδόν γαλήνια, που θα άρεσε στον Ταρκόφσκι. Με άρπαξε αμέσως η προσέγγιση στο θέμα που είδα ότι επιχειρούσε ο συγγραφέας. Με εντυπωσίασαν η καθαρότητα του λόγου, η διαύγεια των νοημάτων, η μουσική των φράσεων, η κίνηση των λέξεων, ο ρυθμός της αφήγησης. Ετσι πρέπει να είναι ένα βιβλίο. Να σε αρπάζει με την πρώτη. Απ’ την πρώτη παράγραφο. Σαν να είσαι σε κινηματογράφο και να βλέπεις ένα έργο και να λες να μην τελειώσει. Γιατί όταν τελειώσει θα είσαι ακόμη αχόρταγος και ανικανοποίητος.
Ο κόσμος του Ταρκόφσκι είναι ο κόσμος μας. Ο κόσμος κάθε ανθρώπου που θέλει να νοείται άνθρωπος.
Τελείωσα την ανάγνωση σε λιγότερο από μία ώρα να κρατάω σημειώσεις, χωρίς να σημαδεύω τις σελίδες. Σηκώθηκα απ’ το παγκάκι μαγεμένος. Μου φάνηκε πως περιστέρια τσιμπολογούσαν λέξεις που μου είχαν πέσει απ’ το βιβλίο. Μαγεμένος σαν να άκουγα τη φωνή του Ταρκόφσκι. Ο κόσμος του Ταρκόφσκι. Ο κόσμος μας. Ο κόσμος κάθε ανθρώπου που θέλει να νοείται άνθρωπος. Που θέλει να ερωτά τον εαυτό του (και τον πατέρα του όσο είναι παιδί) χίλιες ερωτήσεις. Και ο πατέρας να του εξηγεί. Να τον καθοδηγεί με σοφία. Να του δίνει συμβουλές. Πώς το είπε ο Ρολάν Μπαρτ; «Η πραγματική μας πατρίδα είναι η παιδική μας ηλικία». Εδώ επαληθεύεται ο Γάλλος διανοούμενος, γιατί είναι εμφανές ότι εκείνο που καθόρισε οριστικά τον χαρακτήρα του Ταρκόφσκι είναι η σχέση με τον πατέρα του όταν ήταν παιδί, η παιδική του ηλικία.
Η μοίρα του Ταρκόφσκι. Η μοίρα μας. Η μοίρα κάθε ανθρώπου που δεν επαναπαύεται στον εαυτό του, σε αυταπάτες και σε φαινόμενα. Η βία με την οποία ήρθε αντιμέτωπος ο Ταρκόφσκι. Σαν να αδειάζεις το βλέμμα σου στην ακροποταμιά ενός ρώσικου χειμωνιάτικου τοπίου που θερμαίνεται απ’ τη μηχανή λήψης του Ταρκόφσκι. Σαν η σιωπή του χιονιού να παίρνει σάρκα και οστά μέσω θυσίας ονείρων. Σαν ο πυρετός απ’ τα συμβάντα να είναι σε δέκατα άκληρης κινηματογραφικής γλώσσας. Δέκατα που σε βάζουν σε ανησυχία.
Αυτό το βιβλίο του Μπουκάλα για τον Ταρκόφσκι είναι ο Ταρκόφσκι. Είναι ο ονειρικός Αντρέι Αρσένιεβιτς Ταρκόφσκι (1932-1986). Που ρέει. Που καταρρέει. Κυλιόμενος στο χιόνι των ταινιών του, των έργων του, των συνομιλιών με τον πατέρα του, των σοβιετικών γραφειοκρατών που ρήμαξαν τη ζωή του, των δαιμόνων του που τον βασάνιζαν, των αποριών του που τον κρατούσαν άγρυπνο, των ποιημάτων του, των μεταφράσεών του. Γιατί ο Ταρκόφσκι είναι πάνω απ’ όλα ποιητής. Μέγας σκηνοθέτης. Κορυφαίος διανοητής. Σπουδαίος στοχαστής. Στο βιβλίο αυτό ο Ταρκόφσκι σηκώνεται απ’ το μνήμα του (που είναι το εργαστήριό του) και βαδίζει προς το μέρος μας. Ξυπνάει από ένα όνειρο και βρίσκεται σε έναν εφιάλτη. Βαδίζει δακρυσμένος, παζαρεύοντας την έξοδό μας. Την έξοδο της ανθρωπότητας απ’ το χάος. Εξοδο προς ένα θεό. Προς την αυτογνωσία. Εξοδο από ένα σύμπαν ταραγμένο, πυρπολημένο από μικρόνοες, αυτόκλητους ή εκλεγμένους εξουσιαστές.
Σήμερα έχουμε μεγάλη ανάγκη να ακούσουμε τον λόγο, να δούμε τις ταινίες, να διαβάσουμε το έργο του Ταρκόφσκι, ενός Ρώσου καλλιτέχνη που ανήκει σε ολόκληρη την οικουμένη. Ειδικά σήμερα που οι δημοκρατίες περνούν μεγάλη κρίση, επειδή οι οικονομικές ελίτ έχουν το πάνω χέρι και προστάζουν τις πολιτικές ελίτ. Με αποτέλεσμα να βλέπουμε απίστευτη διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, με τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πληθυσμού να «μένουν πίσω».
Στα πραγματολογικά τώρα. Το βιβλίο είναι έτσι δομημένο ώστε σε εφτά κεφάλαια-νύχτες (Δωδεκαετής, Θεογραφία, Σολάρις, Καθρέφτης, Η γυναίκα του Στάλκερ, Προμηθέας αυτοπυρπολούμενος, Ενα παιδί), μια εισαγωγή (Εισόδια), μια έξοδο (Εξοδος/Πέτρινος χρόνος), τις Σημειώσεις και το Επιμύθιο, να συμπυκνώνεται με τρόπο ακραιφνώς ποιητικό η βιογραφία της ανάγνωσης «ενός έργου που το οργάνωσε η αγωνία για τον άνθρωπο ως δυνατότητα: δυνατότητα ήθους, ποιότητας, προσφοράς, αυτοθυσίας, καλοσύνης», όπως σημειώνει στο οπισθόφυλλο ο Μπουκάλας, ο οποίος εδώ μας έδωσε, με πολλή αγάπη, ένα εξαιρετικό βιβλίο, μισό δημιούργημα της φαντασίας του και μισό βασισμένο σε εξακριβωμένα ιστορικά στοιχεία και γεγονότα. Πάντως, οι τελευταίες πέντε σελίδες του βιβλίου, δηλαδή το Επιμύθιο, είναι όλα τα λεφτά.