CARLO COLLODI
Οι περιπέτειες του Πινόκιο
μτφρ. Εύη Γεροκώστα, εκδ. Κάκτος
Πόσοι άραγε γνωρίζουμε ότι ο «Πινόκιο» δεν είναι για τους Ιταλούς η μαριονέτα που λέει ψέματα και η μύτη της μεγαλώνει, αλλά ένα «παλιόπαιδο» με καλή –ενίοτε ευγενική– καρδιά που «προς το τέλος της ιστορίας αρχίζει να ωριμάζει»; Γνωρίζουμε τον ήρωα σχεδόν αποκλειστικά μέσω της εταιρείας Ντίσνεϊ. Αγνοούμε ότι το βιβλίο του Φλωρεντινού «σατιρικού δημοσιογράφου» Κολόντι (ψευδώνυμο του Κάρλο Λορεντσίνι, 1826-1890), γραμμένο τον 19ο αιώνα, θεωρείται από τους λόγιους στην Ιταλία «ένα από τα σπουδαιότερα λογοτεχνικά δημιουργήματα παγκοσμίως». Είναι, επιπλέον, το πιο πολυμεταφρασμένο ιταλικό βιβλίο μολονότι ο Κολόντι πέθανε προτού προλάβει να υποψιαστεί τη μελλοντική παγκόσμια επιτυχία του. Αυτά και άλλα εντυπωσιακά και πολύτιμα αποκομίζουμε από την πρόσφατη σχολιασμένη έκδοση του κλασικού έργου. Tο ψέμα δεν αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό του κλασικού Πινόκιο μολονότι ο ήρωας του Κολόντι λέει που και που κανένα ψέμα και ο συγγραφέας «τον τιμωρεί κάνοντας τη μύτη του να μεγαλώνει». Το βιβλίο των εκδόσεων Κάκτος έχει ως βάση την αγγλική μετάφραση του έργου, που κυκλοφόρησε το φθινόπωρο του 2021 από τις εκδόσεις Penguin Random House. Εχει όμως ληφθεί υπόψη και το ιταλικό πρωτότυπο.
Το αριστούργημα του Κάρλο Κολόντι θυμίζει, από πολλές απόψεις, το «Θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον» της Σέλμα Λάγκερλεφ.
Μια κάποια σύγχυση προκαλείται από σχετικές με τη μετάφραση αναφορές και στις σημειώσεις τέλους, που περιλαμβάνονται στην έκδοση του Penguin όταν αυτές εξηγούν π.χ. γιατί το «υπερ-ιταλικό Mamma mia!» γίνεται «Θεούλη μου», στα αγγλικά βέβαια όπου, προφανώς, δεν υπάρχει αντίστοιχη έκφραση, όχι όμως και στα ελληνικά, όπου τα πράγματα είναι όπως ξέρουμε διαφορετικά, δηλαδή πολύ πιο κοντά στα ιταλικά. Τη μετάφραση, την κατατοπιστική εισαγωγή (από όπου τα πιο πάνω παραθέματα) και τις πλούσιες σημειώσεις της έκδοσης του Penguin υπογράφουν οι John Hooper και Anna Kraczyna.
Τόσο ο Penguin όσο και ο Ελληνας εκδότης προτείνουν το βιβλίο ως «κλασικό», όχι ως παιδικό. Φυσικά, δεν υπάρχει κανένας λόγος να μην έρθουν σε επαφή τα παιδιά με τη θαυμάσια αυτή λογοτεχνία στην πλήρη εκδοχή της και όχι μόνον στις κατά Ντίσνεϊ απλοποιημένες παραλλαγές. Είναι σημαντικό να διαβάζουν σιγά σιγά μεγαλώνοντας και κάποια βιβλία «για μεγάλους». Μονάχα έτσι μεταγγίζεται στην εντέλεια ένα κομμάτι του κλασικού πολιτισμού, μονάχα έτσι του δίνεται πραγματικά η δυνατότητα να αντισταθεί στον χρόνο.
Ο Πινόκιο δημοσιεύθηκε από τον Κολόντι σε συνέχειες με αφετηρία το 1881 σε ένα έντυπο για παιδιά και κυκλοφόρησε ως βιβλίο το 1883. Η λαϊκή Ιταλία τής μετά το Risorgimento εποχής, που μαστίζεται από τη φτώχεια ενώ προσπαθεί ταυτόχρονα να ανασυγκροτηθεί και να προκόψει στηριζόμενη σε αξίες όπως η εντιμότητα και η μόρφωση, η προσπάθεια που γίνεται εκείνες τις δεκαετίες να καθιερωθεί η βασική εκπαίδευση και για τα παιδιά των φτωχών στρωμάτων του πληθυσμού, οι συνήθειες, οι αντιθέσεις και οι τυπικοί ανθρώπινοι χαρακτήρες αλλά και οι άδικοι θεσμοί παρέχουν το υλικό στον δραματικό μύθο, που με κριτικό και ανήσυχο πνεύμα συνθέτει ο κοινωνικοπολιτικά ευαίσθητος συγγραφέας. Η περιπλάνηση του Πινόκιο είναι μεγάλη, πολύ μεγαλύτερη από ό,τι στις απλοποιημένες εκδοχές που γνωρίσαμε χάρη στον κινηματογράφο. Ετσι, εμφανίζεται έντονη και η πλευρά της πατριδογνωσίας, ενώ το στοιχείο της μαγείας, του θαύματος, του παραμυθιού κάνουν το ανάγνωσμα εύπεπτο και γοητευτικό. Θυμίζει, από πολλές απόψεις, το «Θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόλγκερσον» της Σέλμα Λάγκερλεφ μολονότι ο χαρακτήρας του Πινόκιο και η πορεία του προς την ψυχολογική ωριμότητα παραμένει κεντρικός για την ιταλική αφήγηση, ενώ στη σουηδική κυριαρχούν η πατριδογνωσία και η μαγεία. Δεν είναι τυχαίο ότι στον τίτλο του Κολόντι πρωταγωνιστούν οι «περιπέτειες» – ταλαιπωρίες της δύστυχης μαριονέτας, ενώ στο σουηδικό παραμύθι τις εντυπώσεις κερδίζει η μαγεία του θαυμαστού ταξιδιού στα φτερά της χήνας.
Ο Πινόκιο, κάθε τόσο, πέφτει κάτω και λασπώνεται, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Με αποκλειστικά δική του ευθύνη θέτει επανειλημμένα σε κίνδυνο τη ζωή του και εκείνη των αγαπημένων του προσώπων. Είναι όπως κάθε παιδί εγωιστής και νάρκισσος και, όσο βρίσκεται προσκολλημένος σε αυτή την παιδικότητα, διατηρεί την ιδιότητα της ξύλινης μαριονέτας, παραμένει δηλαδή εγκλωβισμένος. Οταν ωριμάζει, κάτι που καθίσταται δυνατόν, μεταξύ άλλων, και χάρη στη χωρίς όρια και προϋποθέσεις γονεϊκή αγάπη και στην έμπρακτη στοργή, γίνεται πραγματικό αγόρι. Είναι ένας τρυφερός, ευαίσθητος αλλά θεαματικά αδύναμος χαρακτήρας και δεν είναι καθόλου δύσκολο να σκεφτεί κανείς πως, με βάση τα στερεότυπα, είναι απλώς πολύ Ιταλός, ικανός για εκρήξεις αγάπης, εντιμότητας και θάρρους, αλλά και για πλήθος καταστροφικές επιπολαιότητες.