Ηταν ήδη περασμένες 5.30 και η έκθεση έκλεινε στις 6, οι επισκέπτες που είχαν απομείνει στις αίθουσες της National Gallery με τα έργα του Λούσιαν Φρόιντ ήταν ελάχιστοι. Μου ήταν αδύνατον να εγκαταλείψω τον χώρο. Πηγαινοερχόμουν από την αρχή στο τέλος, κοντοστεκόμουν σε κάποιον πίνακα, μου κοβόταν η ανάσα, απομακρυνόμουν.
Ο φύλακας, που ήταν στην πρώτη αίθουσα, με ρωτάει αν είδα προσεκτικά όλη την έκθεση, «όσο είναι δυνατόν» του απαντώ, μου ζητάει να πλησιάσω την, πρώτη που συναντάμε, αυτοπροσωπογραφία του Λούσιαν Φρόιντ, «Self-portrait with Hyacinth Pot», 1948. «Προσέξτε, στη βάση υπάρχει ένας χάρτης», μου λέει. Εξηγεί διεξοδικά μια γεωπολιτική συνθήκη, στην οποία –υποστηρίζει– εμπλέκονται και τα δύο προσωπεία του αρχαίου δράματος (κωμωδία / τραγωδία). Δεν μπόρεσα να διασταυρώσω τα λεγόμενά του, αλλά παρακολουθούσα τον οίστρο και τη δέσμευσή του στην αφήγηση. Ηταν μεσήλικας, με προφορά από βαλκανική ή ανατολική χώρα, μου ομολόγησε ότι, χρόνια τώρα σε αυτήν τη δουλειά, πρώτη φορά έβλεπε κάτι παρόμοιο, συνολικά, σε ζωγράφο. Του υποσχέθηκα ότι θα μελετήσω προσεκτικά τον κατάλογο που αγόρασα.
Ξεφυλλίζοντάς τον τώρα, διαπιστώνω ότι δεν είναι, προφανώς, θέμα ωρών. Χρειάζεται ο χρόνος να αφεθεί ελεύθερος να δράσει, όπως συμβαίνει με όλα τα σημαντικά γεγονότα. Δεν ξέρω αν πρόκειται για «New Perspectives» του Λούσιαν Φρόιντ, όπως ανακοινώνει ο τίτλος. Ομως, όσους πίνακές του κι αν έχουμε δει σποραδικά –και δεν είναι λίγοι– σε ομαδικές θεματικές εκθέσεις ή σε προσωπικά αφιερώματα, τίποτα δεν συγκρίνεται με την πυκνότητα και την ένταση των εκδοχών της πραγματικότητας που ανοίγει η συγκέντρωση αυτή των έργων του στη λονδρέζικη Εθνική Πινακοθήκη (έως τις 22 Ιανουαρίου).
Μπορεί να οφείλεται και στη στιγμή, στην εποχή, στην αυθεντικότητα του βλέμματός του, σε αυτά τα larger-than-life πορτρέτα ή σώματα που έχει αποτυπώσει. Γυμνά. Είτε είναι καλυμμένα είτε όχι. Η σάρκα αναδύεται και κάτω από τα ρούχα. Ο θεατής είναι «όμηρος» μιας επίμονης πραγματικότητας. Η όποια ηδονοβλεπτική διάθεση προσκρούει σε θλίψη, φθορά, εγκατάλειψη, μια μορφή απόσυρσης λες από τη ρεαλιστική απεικόνιση· παρότι οι αδρές πινελιές του καθηλώνουν όπως η αλήθεια από την οποία δεν μπορείς να διαφύγεις.
Το Λονδίνο το 2022 είχε άφθονο Φρόιντ, καθώς τον Δεκέμβριο συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από τη γέννησή του (πέθανε το 2011 σε ηλικία 88 ετών). Ο αγαπημένος εγγονός του Σίγκμουντ Φρόιντ, γιος του αρχιτέκτονα Ερνστ Φρόιντ και της Λούσι, μιας φιλελεύθερης γυναίκας της Βαϊμάρης που πίστευε στη ριζοσπαστική ανατροφή των παιδιών, μετακόμισε στην Αγγλία, από το Βερολίνο, με την οικογένειά του, το 1933, για να γλιτώσει από τις διώξεις των ναζί. Πολιτογραφείται Βρετανός το 1939 (χρονιά που πεθαίνει ο Σίγκμουντ Φρόιντ στο Λονδίνο), σπουδάζει, εξελίσσεται σε έναν από τους σημαντικότερους ζωγράφους όχι μόνο της χώρας του αλλά και του 20ού αιώνα, έχοντας παράλληλα και μια μυθιστορηματική ζωή. Από το 1960 έως το 1980 δεν συζητούν μόνο για την τέχνη του αλλά και για τα πάθη, τους έρωτες, τους γάμους του, τις σχέσεις του, τους κρυφούς δεσμούς του (με άνδρες και γυναίκες), τις απιστίες του. Απέκτησε 14 παιδιά.
H έκθεση στη National Gallery (σε συνεργασία με το Museo Nacional Thyssen-Bornemisza της Μαδρίτης), όπως και ο κατάλογός της, ακολουθούν μια χρονολογική δομή, σε γενικές γραμμές, από τη δεκαετία του ’40 έως και την πρώτη δεκαετία του 2000, κατατάσσοντας τα έργα του Λούσιαν Φρόιντ σε πέντε τμήματα. Κάθε τμήμα προβάλλει την εξέλιξη του ζωγράφου, τη μετατόπιση του βλέμματός του, επιδιώκοντας να προκαλέσει νέα ερωτήματα. Την ιδέα των «New Perspectives» πρότεινε ο Ντέιβιντ Ντόσον, στενός φίλος, βοηθός επί πολλά χρόνια (και εν μέρει κληρονόμος) του Λούσιαν Φρόιντ.
Η Τραφάλγκαρ
Δρασκελίζοντας το κατώφλι της Πινακοθήκης, αφήνεις πίσω σου τον εορταστικό εφιάλτη της Τραφάλγκαρ. O κόσμος, σε σημείο ασφυξίας. Δυσκολεύεσαι να διασχίσεις ελάχιστα μέτρα, η προσπάθεια μοιάζει με κολύμπι σε φουρτούνα. Φθάνεις στραπατσαρισμένος και αγκομαχώντας στο δαιδαλώδες κτίριο –πρέπει να είσαι συνεπής στην ώρα που αναγράφεται στο ηλεκτρονικά κλεισμένο εισιτήριο–, βρίσκεις την αίθουσα και, σχεδόν μαγικά, περνάς σε άλλη διάσταση χώρου και χρόνου. Μετακομίζεις σε έναν καμβά με πρόσωπα, αισθήσεις, χαρακτήρες, αφηγήσεις, δεκάδες αφηγήσεις, όσοι και οι πίνακες (πάνω από 60), καθεμιά και μια νουβέλα. Τα περισσότερα έργα είναι μεγάλων διαστάσεων (2 μέτρα ύψος περίπου), στα βλέμματα και στα σώματα έχεις το ίδιο αίσθημα: της αβύσσου. Σώματα, εκτεθειμένα στο πάτωμα, στο κρεβάτι ή στον φθαρμένο καφέ δερμάτινο καναπέ του ατελιέ του ζωγράφου. Παραμορφωμένα από τα παχιά στρώματα χρώματος που συνθέτουν την ύλη τους, ζαρωμένα, με πρησμένα και συχνά δυσανάλογα άκρα, με σκούρες και γκρίζες αποχρώσεις σαν μελανιές. Για να αναπαραστήσει τη σάρκα ο Λούσιαν Φρόιντ χρησιμοποιεί ένα ειδικό άσπρο χρώμα λαδιού (Cremnitz).
Δεν κολακεύει, δεν περιφρονεί. Είναι τραχύς, αποκαλυπτικός και την ίδια στιγμή απόμακρος. Ελξη / άπωση / καθήλωση, η διαδικασία.
«Θέλω να ενσαρκώσω τα μοντέλα μου όπως ένας ηθοποιός ενσαρκώνει το πρόσωπο που υποδύεται», έχει πει ο ίδιος. «Να δείξω μια επίμονη πραγματικότητα. Αυτό που με ενδιαφέρει στους ανθρώπους είναι η ζωώδης πλευρά τους». Ο Φρόιντ δεν κολακεύει, δεν περιφρονεί. Είναι τραχύς, αποκαλυπτικός και την ίδια στιγμή απόμακρος. Ελξη / άπωση / καθήλωση, η διαδικασία. Στην εξαιρετική εισαγωγή, στον κατάλογο, του επικεφαλής επιμελητή της έκθεσης Ντάνιελ Φ. Χέρμαν, διαβάζουμε ότι οι δύο πιο σημαντικοί χώροι στη ζωή του Λούσιαν Φρόιντ ήταν το ατελιέ του και ο καμβάς.
Στο συγκλονιστικό «Hotel Bedroom» (1954) ο Λούσιαν, αινιγματικός, σκοτεινός, μοιάζει να παραμονεύει σαν αρπακτικό στη σκιά. Πίσω του, φωτισμένος ένας δρόμος, με διαμερίσματα. Κοιτάζει την Καρολάιν (δεύτερη σύζυγό του), ξαπλωμένη στο κρεβάτι. Κάνει κρύο, είναι σκεπασμένη και απογοητευμένη, το φως από το παράθυρο τονίζει τις λεπτομέρειες της καλοχτενισμένης ξανθιάς κόμης της, με τα δάχτυλά της πιέζει το μάγουλό της, δέρμα ωχρό, βλέμμα σε εσωτερικό ταξίδι. Τα μοντέλα του Φρόιντ είναι πολύ συχνά πρόσωπα της οικογένειάς του, στενοί φίλοι του.
Αρκετοί επισκέπτες συνωθούνται μπροστά σε ένα λιλιπούτειο, σε σύγκριση και με τα πολύ μεγάλα που το περιβάλλουν, έργο. Οι διαστάσεις του (23,5 x 15,2 εκ.), όσο το εξώφυλλο ενός βιβλίου: «Her Majesty the Queen», 2000-1. To πολυσυζητημένο πορτρέτο της Ελισάβετ Β΄, ευγενής παραχώρηση του βασιλέως (από τη Βασιλική Συλλογή), του οποίου η φωτογράφιση δεν επιτρέπεται. Γι’ αυτό το «πορτρέτο εξουσίας» έχει χυθεί πολύ μελάνι. Ο βρετανικός Τύπος είχε οργιάσει. Αλλοι μιλούσαν για καρικατούρα («φωτογραφία απελπισμένης γυναίκας που υποφέρει σε διαφήμιση χαπιών κατά της δυσκοιλιότητας πριν πάρει το φαρμακευτικό σκεύασμα»), άλλοι για την καλύτερη, με τη μεγαλύτερη καλλιτεχνική αξία, αποτύπωση της βασίλισσας.
Κάτω από την επιφάνεια
Παρατηρώ ένα πρόσωπο που μοιάζει ανδρογύναιο. Αρσενικό και θηλυκό, σε ένα εκρηκτικό μείγμα. Κάτω από τη βαριά σκιά του στέμματος, ένας άνθρωπος με φόβους, πάθη, αγωνίες, τρωτός, όπως όλα τα ανθρώπινα πλάσματα που πρωταγωνιστούν στους πίνακες του Λούσιαν Φρόιντ. Κατά τον Ντάνιελ Χέρμαν, ο ζωγράφος επιτελεί αυτόν ακριβώς τον σκοπό: σκάβει την επιφάνεια για να αποκαλύψει την πηγή των πιο μύχιων αισθημάτων. Σκληρός, βαθιά ανθρώπινος, όπως η ίδια η ζωή, μπορεί να είναι τόσο με τη βασίλισσα όσο και με τη μητέρα του, τον εαυτό του, οποιονδήποτε «γυμνώνει» με τον χρωστήρα του.
Σε μια μικρή, υποφωτισμένη αίθουσα, ξεχωριστά, αναρτημένα τα πορτρέτα της μητέρας του, Λούσι (μια σχέση σύνθετη και ταραγμένη), σε βαθύ γήρας, λίγο πριν από τον θάνατό της. Κάρβουνο σε χαρτί και νερομπογιές. Στο τελικό, μικρό, σχέδιο είναι νεκρή. Το πρόσωπο ακίνητο, τα μάτια κλειστά, το στόμα μια ερεβώδης οπή.
Στην είσοδο της έκθεσης υπάρχει η φράση του Λούσιαν Φρόιντ, τακτικού επισκέπτη της συλλογής της Εθνικής Πινακοθήκης, ο οποίος είχε ελεύθερη είσοδο όποτε (όποια ώρα) επιθυμούσε: «Πηγαίνω στη National Gallery μάλλον όπως πηγαίνεις στον γιατρό για βοήθεια». Προς την έξοδο της έκθεσης, ο αφορισμός του Ιπποκράτη: «Ο βίος βραχύς, η δε τέχνη μακρή».
Η έκθεση «New Perspectives» θα μεταφερθεί στη Μαδρίτη, στο Museo Nacional Thyssen-Bornemisza (14 Φεβρουαρίου – 18 Ιουνίου 2023).