Στη Ζώμινθο στον Ψηλορείτη, όπου συνέχισε την ανασκαφή η Εφη Σαπουνά- Σακελλαράκη μετά τον θάνατο του συζύγου της Γιάννη Σακελλαράκη, όσοι την έβλεπαν τής έλεγαν ότι τρέχει σαν αγριοκάτσικο στα βουνά της Κρήτης. Το περασμένο καλοκαίρι ολοκλήρωσε και έκλεισε εκείνη την ανασκαφή (υπό την αιγίδα της Αρχαιολογικής Εταιρείας) στο μινωικό ανάκτορο, για να ολοκληρώσει την τελική δημοσίευση και πολλοί πίστευαν ότι θα ησυχάσει.
Ομως ο νους της έτρεχε ήδη σε μια μικρή τομή που ετοιμαζόταν να ανοίξει, όπως και έκανε τον περασμένο Αύγουστο στις Αρχάνες. Συγκινητικό αν σκεφτεί κανείς ότι επέστρεψε και άνοιξε νέο μέτωπο έρευνας στις Αρχάνες έπειτα από 30 χρόνια.
Το ανασκαφέν τμήμα του ανακτόρου των Αρχανών έχει δημοσιευθεί σε δύο ογκώδεις τόμους. Οι νέες λοιπόν έρευνες στο ανακτορικό κτίριο στην Τουρκογειτονιά ξεκίνησαν βορειότερα. «Είχα κάποια ερωτηματικά και αναζητούσα απαντήσεις. Υποψιαζόμουν ότι εκεί θα βρούμε την αίθουσα του θρόνου», λέει στην «Κ» η ανασκαφέας που θα συνεχίσει τις έρευνες τον Ιούλιο του 2023.
Επιπλέον, θυμίζει ότι ο αρχαιολόγος σερ Αρθουρ Εβανς βλέποντας τοίχους στους δρόμους της κωμόπολης είχε μιλήσει για το «the summer palace of Knossos» (το θερινό παλάτι της Κνωσού). «Στην πορεία», συνεχίζει η ίδια, «το ανάκτορο αναζητήθηκε από τους Σπ. Μαρινάτο και Ν. Πλάτωνα σε διαφορετικές θέσεις αλλά χωρίς αποτέλεσμα και εντέλει η αποκάλυψή του έγινε από τον Γιάννη Σακελλαράκη το 1964, νεαρό τότε επιμελητή στην Κρήτη. Το έξυπνο που έκανε ήταν ότι ερεύνησε όλα τα υπόγεια των σπιτιών της περιοχής. Χορηγός ήταν η Περιηγητική Λέσχη Αρχανών. Κι εκεί στο υπόγειο που ανασκάψαμε βρεθήκαμε στην είσοδο του ανακτόρου». Είναι μια σπουδαία ανασκαφή που αποκάλυψε ένα πολυώροφο ανακτορικό συγκρότημα με 34 ισόγεια διαμερίσματα και τα αντίστοιχα των άνω ορόφων και πολλά ακόμη εντυπωσιακά ευρήματα.
Το κτίριο ήταν κτισμένο από καλά λαξευμένους πωρόλιθους, πλακόστρωτους χώρους και κίονες. Αποδείχθηκε ότι αποτελεί ένα αυτόνομο κτίριο με λατρευτικό χαρακτήρα, όπως δείχνει το πλήθος των κτιστών βωμών. Με το συγκρότημα αυτό σχετίζονται επίσης ο θεατρικός χώρος που εντοπίστηκε νοτιότερα, το αρχείο με τη Γραμμική Α γραφή δυτικότερα, ο γνωστός «Οικίσκος των Αρχανών».
Η αρχαιολόγος Εφη Σακελλαράκη επέστρεψε στην ανασκαφή του μινωικού ανακτόρου έπειτα από 30 χρόνια.
Και φτάσαμε στο 2022, όπου η άοκνη αρχαιολόγος επέστρεψε στο βορειότερο τμήμα. «Ηθελα να τελειώσω πράγματα που αφήσαμε στη μέση, έναν σημαντικό χώρο που έδωσε δείγματα της καταστροφής από ισχυρή πυρκαγιά με πολλά ευρήματα», σημειώνει. Πίθους και αγγεία για τη μεταφορά αρωμάτων, δείγματα υφασμάτων μέσα σε πίθους, έναν σκαραβαίο κ.ά. Ηθελε επίσης να δει αν το κτίριο που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού συνεχίζεται στην άλλη πλευρά.
Πράγματι φάνηκε η συνέχειά του με κεραμική της περιόδου των παλαιών ανακτόρων (1900 π.Χ.) με ανάγλυφη διακόσμηση «barbotine», αλλά και όστρακα μυκηναϊκής περιόδου που δείχνουν τη συνεχή χρήση αλλά και ότι ο χώρος έχει διαταραχθεί σε διάφορες περιόδους. Βρέθηκαν ισχυροί τοίχοι που διατηρούν τμήματα ερυθρών και γαλάζιων κονιαμάτων, σπαράγματα τοιχογραφιών, χώροι με πλακόστρωτα δάπεδα που πλαισιώνουν ταινίες από κονίαμα. Αλλά και χάλκινα μικροαντικείμενα όπως η εντυπωσιακή ταλισμανική σφραγίδα από αχάτη (περί το 1600 π.Χ.) με παράσταση ψαριού και δικτυωτού κ.ά.
Η σημασία της περιοχής
Ο συνδυασμός με το βασιλικό νεκροταφείο στον λόφο Φουρνί, ο οποίος απέδωσε χρυσά, ελεφάντινα και άλλα κτερίσματα, η γειτνίαση με το ιερό κορυφής του Γιούχτα αλλά και με τον ναό της ανθρωποθυσίας στα Ανεμόσπηλια, δείχνει τη σημασία των Αρχανών για τη μινωική αρχαιολογία, όπως σημειώνει η Εφη Σακελλαράκη.
Η αποκάλυψη της ανθρωποθυσίας στα Ανεμόσπηλια το 1979 από τον Γιάννη Σακελλαράκη, ο οποίος μίλησε ανοιχτά για μια ανθρωποθυσία στη μινωική εποχή, δημιούργησε περιπέτειες. Στην πρώτη ανακοίνωση που έγινε στην Αρχαιολογική Εταιρεία το 1980, μερίδα της επιστημονικής κοινότητας δεν μπορούσε να αποδεχτεί το εύρημα: Το θύμα σε εμβρυακή στάση, πάνω σε ένα βωμό, με το μαχαίρι καρφωμένο στον λαιμό του.
«Πριν από 37 αιώνες, σε μια εποχή που άγριοι σεισμοί σάρωναν την Κρήτη, ένας Μινωίτης ιερέας προσπάθησε να εξορκίσει τη μεγάλη καταστροφή με μια σπάνια απελπισμένη πράξη. Στη θεότητα του ναού της λοφοπλαγιάς πρόσφερε την πιο μεγάλη θυσία: μια ανθρώπινη ζωή. Θύμα και θύτης θάφτηκαν την ίδια στιγμή από σεισμική δόνηση, που γκρέμισε το ιερό», έγραψε αργότερα ο Γιάννης Σακελλαράκης.
Η ερμηνεία του ανασκαφέα έγινε αποδεκτή και απέσπασε επαίνους από το διεθνές επιστημονικό κοινό, στο Ινστιτούτο Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης. Το αφιέρωμα του National Geographic που ακολούθησε το 1981, έκανε το εύρημα παγκοσμίως γνωστό. Ομως στην Ελλάδα η «δίκη» από τους επικριτές άφησε πίκρες στο ζευγάρι. Εχασαν τις πανεπιστημιακές έδρες που διεκδικούσαν, αλλά είχαν αποφασίσει ότι δεν τους ενδιέφερε η έδρα παρά η αλήθεια.
