Το βιβλίο της Σταυρούλας Μαυρογένη «Τέχνη και ιδεολογία στη νεότερη Σερβία» καλύπτει ένα ουσιαστικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία. Οι ελληνικές εκδόσεις για την τέχνη της Σερβίας είναι ανύπαρκτες, ενώ για την ιστορία της Σερβίας ελάχιστες. Το βιβλίο παρακολουθεί την εξέλιξη της τέχνης στη Σερβία κατά τη μακρά περίοδο από τη Μεγάλη Σερβική Μετανάστευση του τέλους του 17ου αιώνα, που έθεσε τις απαρχές για τη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης, έως το τελευταίο βασίλειο της Σερβίας και τη διάλυση της Αυστροουγγαρίας, που οδήγησε στην ένωση των Σέρβων με τους Σλοβένους και τους Κροάτες, αμέσως μετά τη λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Υπάρχει, λοιπόν, ένα διπλό όφελος στο βιβλίο, καθώς δεν αποτελεί μόνο μια εισαγωγή στη νεότερη τέχνη της Σερβίας αλλά και μια παράλληλη σύνδεση της τέχνης με την Ιστορία και τα ιδεολογικά αιτήματα του νέου σερβικού έθνους και κράτους. Εξάλλου, όπως η συγγραφέας χαρακτηριστικά επισημαίνει, σε μεγάλο βαθμό η ζωγραφική λειτουργεί αρχικά ως εκλαΐκευση του σερβικού παρελθόντος και ακολούθως συνεισφέρει στη διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης, επομένως δεν θα ήταν δυνατόν να εξετάσουμε αποκομμένα την τέχνη από την ιδεολογία στην ιστορική αυτή περίοδο από τα τέλη του 17ου έως τις αρχές του 20ού αιώνα.
Το βιβλίο περιδιαβάζει την ιστορία της σερβικής τέχνης των χρόνων αυτών. Σημείο εκκίνησης είναι η λαϊκή παράδοση και η εκκλησιαστική τέχνη. Η τελευταία συνδέεται και με το ιδιαίτερο φαινόμενο των αγιοποιήσεων, που είχε ως στόχο την εδραίωση μιας εντόπιας πολιτικής και πνευματικής ταυτότητας, με ποικίλες επιρροές της Δύσης. Ταυτόχρονα περιγράφονται η σχέση, η συνύπαρξη και ενίοτε οι αντιφάσεις της τέχνης με την ιδεολογία, που συνυπάρχει με την κοσμική επιρροή των καλλιτεχνών που διαπνέονται από τις αρχές του Διαφωτισμού.
Κλασικισμός
Οι Ακαδημίες της Βιέννης και του Μονάχου τον 18ο και τον 19ο αιώνα γίνονται οι κατεξοχήν τόποι σπουδών για τους καλλιτέχνες και καθορίζουν την εξέλιξη της τέχνης που ακολουθεί τα δυτικά ρεύματα. Η αρχή γίνεται με τον κλασικισμό και η θεματογραφία είναι κυρίως θρησκευτική και με αλληγορικό χαρακτήρα. Χαρακτηριστικός είναι ο πίνακας «Η πορεία του Χριστού πάνω στη θάλασσα» του Ντιμίτριγιε Αβράμοβιτς, 1833.
Κεφάλαια της εθνικής ιστορίας γράφονται και μέσα από τις πολλές προσωπογραφίες της εποχής, που εικονοποιούν μορφές της πολιτικής, της Εκκλησίας και της λογοτεχνίας. Αργότερα, στα μέσα και τέλη του 19ου αιώνα, η νεοκλασική αυστηρότητα συναντά τον ρεαλισμό και καλλιτέχνες όπως ο Νίκολα Αλεξιτς φιλοτεχνούν πορτρέτα που αποτυπώνουν την αστική και μεγαλοαστική κοινωνία.
Ρομαντισμός
Οι πίνακες του Ντούρα Γιάκσιτς, πέρα από τις αναπαραστάσεις ιστορικών στιγμών του έθνους, ζωντανεύουν και τη θέληση για δημιουργία ενός κόσμου ευκαιριών για όλους.
Ο ρομαντισμός, που ακολουθεί τον κλασικισμό, έχει αρχικά μια δειλή παρουσία στη σερβική τέχνη. Εδραιώνεται μέσα από την καλλιτεχνική προσφορά του Ντούρα Γιάκσιτς, που πέρα από τις αναπαραστάσεις ιστορικών στιγμών του έθνους οι ήρωες των καμβάδων του ζωντανεύουν την αγάπη και τη θέληση για τη δημιουργία ενός κόσμου ευκαιριών για όλους. Δεν είναι τυχαίο ότι στο πιο ελεύθερο καλλιτεχνικό περιβάλλον του ρομαντισμού αναδεικνύεται και η πρώτη γνωστή γυναίκα ζωγράφος της Σερβίας, η Καταρίνα Ιβάνοβιτς.
Ρεαλισμός
Η ιστορική θεματογραφία συνεχίζεται και την περίοδο του ρεαλισμού και της ηθογραφίας. Εξακολουθεί να στοχεύει στην αφύπνιση της εθνικής συνείδησης, αλλά ταυτόχρονα σηματοδοτεί το άνοιγμα στα κοινωνικά θέματα. Συμβολικά, η ελευθερία της φύσης μέσα από την τοπιογραφία νοηματοδοτεί την ανάγκη για κοινωνική πρόοδο, για εκπαίδευση, οικονομική ανεξαρτησία και δικαιοσύνη. Χαρακτηριστικός είναι ο πίνακας του Ούρος Πρέντιτς «Αγρότης του Μπανάτου μπροστά από την πόρτα του δικηγόρου».
Μοντερνισμός
Ο μοντερνισμός και στη σερβική ζωγραφική έχει τις καταβολές του στο Παρίσι, το οποίο στα τέλη του 19ου αιώνα είχε εξελιχθεί σε κέντρο τεχνών. Δημιουργούνται οι πρώτες σερβικές καλλιτεχνικές ομάδες και κινήματα, όπως η «Λάντα» και η «Μέντουλιτς». Ο συμβολισμός του Στέβαν Αλεξιτς προτρέπει τους θεατές να ανακαλύψουν τα πολλαπλά επίπεδα ερμηνείας του έργου τέχνης. Ο Ρίστο Βουκάνοβιτς καλεί τους θεατές να αναθεωρήσουν τα στεγανά των θρησκειών. Ο Μίλαν Μιλοβάνοβιτς εισάγει τεχνικές αφαίρεσης και χρωματικών πειραματισμών. Η Ναντέζντα Πέτροβιτς μεγεθύνει τη δύναμη της φύσης στην ανθρώπινη ύπαρξη. Το βιβλίο διατρέχει εισαγωγικά τα ύστερα βυζαντινά και τα οθωμανικά χρόνια, ανοίγει ένα καινούργιο πολυπολιτισμικό κεφάλαιο στην ιστορία της τέχνης, συνεχίζεται στο πολιτιστικό έδαφος της Γιουγκοσλαβίας. Ας ελπίζουμε ότι και αυτή, η επόμενη περίοδος, θα αποτελέσει το αντικείμενο μιας νέας εκδοτικής έρευνας της Σταυρούλας Μαυρογένη.
* H κ. Μαρία Τσαντσάνογλου είναι διευθύντρια του MOMus – Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης – Συλλογή Κωστάκη, εξωτερική διδάσκουσα στο ΠΜΣ «Τέχνη, κουλτούρα και πολιτική στην Ανατολική και ΝΑ Ευρώπη» του Τμήματος ΒΣΑΣ, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.