«Almas tyernas y puras/ Keridas y regaladas» θα τραγουδήσει η υψίφωνος Μαριάντζελα Χατζησταματίου στην 80ή επετειακή εκδήλωση της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης την ερχόμενη Κυριακή – ημέρα Μνήμης Ελλήνων Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος. Είναι οι στίχοι στα λαντίνο από μια άρια για τις «τρυφερές και καθαρές ψυχές» που αναδύθηκαν στους ουρανούς, ένας θρήνος της Θεσσαλονίκης για τους δικούς της ανθρώπους που έχασε στα ναζιστικά στρατόπεδα του θανάτου. Η παρτιτούρα της τρίλεπτης άριας, ξεχασμένη και θαμμένη για περισσότερο από 70 χρόνια στα ιστορικά αρχεία της Ισραηλινής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, ανακαλύφθηκε πρόσφατα από την ιστορικό Ρίκα Μπενβενίστε για να μελετηθεί στη συνέχεια από τη δρα μουσικολογίας Χρύσα Σκαρλάτου.
Οι στίχοι της γραμμένοι στην εβραιοϊσπανική γλώσσα (λαντίνο) των σεφαραδιτών Εβραίων της Θεσσαλονίκης, από άγνωστο στιχουργό πάνω στη μουσική της γνωστής άριας «Ombra mai fu» από την όπερα «Ξέρξης» του Γκέοργκ Φ. Χέντελ (1685-1759), αναφέρονται προφανώς στα θύματα του Ολοκαυτώματος. Την άρια, σύμφωνα με την έρευνα, ερμήνευσε για πρώτη, και μοναδική ίσως, φορά ο τενόρος και τότε καθηγητής του Εθνικού Ωδείου Αθηνών Κώστας Λιόντας (Κοζάνη 1903 – Βιέννη 1953) στις 2 Μαΐου 1954 σε εκδήλωση της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης για το Γιομ Α Σοά, συνοδεία στο αρμόνιο της συζύγου του, υψιφώνου Πιρόσκα Λιόντα.
Οι νέοι στίχοι, εξηγεί η μουσικολόγος Χρύσα Σκαρλάτου, αντικαθιστούν το πρωτότυπο κείμενο του Νικολό Μινάτο στη γνωστή άρια του «Ξέρξη». Στο κείμενο «Amas Tyernas y puras» της Θεσσαλονίκης, ο άγνωστος δημιουργός διατηρεί το επίθετο «τρυφερός» στον πρώτο στίχο του ρετσιτατίβου μόνο που αντί για τα «φύλλα» αναφέρεται στις «ψυχές».
Η άρια είναι προσευχή για τους «πατέρες, τους αδελφούς, τις μητέρες, πλάσματα που στις φλόγες σάς ανάλωσαν».
Οι στίχοι είναι μια επίκληση: «Κεραυνοί και αστραπές ποτέ ξανά να μη διαταράξουν την πολύτιμη ησυχία σας, να μη σας βεβηλώσουν περισσότερες βάρβαρες πράξεις». Η άρια είναι προσευχή για τους «πατέρες, τους αδελφούς, τις μητέρες, πλάσματα που στις φλόγες σάς ανάλωσαν», όπως λένε οι στίχοι, με σαφείς αναφορές στο επταήμερο πένθος και στο Καντίς – την καθημερινή δοξαστική προσευχή που ψάλλεται και στις κηδείες από τους πενθούντες Εβραίους.
Την ερχόμενη Κυριακή, η τρίλεπτη άρια θα ακουστεί για πρώτη φορά στον 21ο στην αφιερωματική συναυλία «Ποτέ ξανά» της Κρατικής Ορχήστρας Θεσσαλονίκης στο Μέγαρο Μουσικής με ένα πρόγραμμα το οποίο, όπως επισημαίνει ο νέος καλλιτεχνικός διευθυντής της ΚΟΘ, Σίμος Παπάνας, «χτίστηκε για να καταπραΰνει και να αποφορτίσει το βάρος της τραγωδίας» στην οποία θα αναφερθεί ο Βρετανός ιστορικός και συγγραφέας Μαρκ Μαζάουερ με την ομιλία του «80 χρόνια μετά: Ενθυμούμενοι τη Θεσσαλονίκη το 1943». Τα έργα των Τζβι Αβνί (1927) [Prayer («Tefillah»)] για έγχορδα, Λέοναρντ Μπερνστάιν [Nocturne («Halil») για ορχήστρα δωματίου και σόλο φλάουτο] και Μπραμς (συμφωνία αρ. 3 σε φα μείζονα, έργο 90) υπό τη διεύθυνση του Yoav Talmi έχουν επιλεγεί για ένα «συναισθηματικό ταξίδι, φόρο τιμής στους Εβραίους της πόλης μας».
Τραγούδια του Αουσβιτς
Η χαμένη παρτιτούρα αποτελεί έναν από τους θησαυρούς της άγνωστης και ανεξερεύνητης μουσικής των Ελλήνων Εβραίων με την οποία ασχολείται η Μαριάντζελα Χατζησταματίου εδώ και έξι χρόνια. Πρώτος καρπός της έρευνας ήταν ο δίσκος «Αγνωστοι μουσικοί θησαυροί των Ελλήνων Εβραίων» ενώ σύντομα θα κυκλοφορήσει δεύτερη συλλογή με τίτλο «Τραγούδια του ολοκαυτώματος των Ελλήνων Εβραίων». Περιλαμβάνει 16 άγνωστα και ανέκδοτα τραγούδια που είχαν γραφτεί την περίοδο 1942-1943 στα γκέτο της Θεσσαλονίκης και στα στρατόπεδα του Αουσβιτς. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι στίχοι των τραγουδιών στην πλειονότητά τους είναι γραμμένοι στα ελληνικά. Τραγουδώντας στη γλώσσα της πατρίδας, δήλωναν την ελληνική τους ταυτότητα. Τα περισσότερα, εξηγεί η κ. Χατζησταματίου, περιγράφουν τις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, την τραγική τους κατάσταση, ορισμένα με σαρκασμό την ωμή πραγματικότητα. Κάποια, καθαρά πατριωτικά, έχουν σαφή αναφορά στην πατρίδα: «Είμαι γνήσιος και πιστός Ρωμιός». Ενα εμβατήριο από την περίοδο της αντίστασης με αλλαγμένους στίχους αναπτέρωνε το ηθικό τους στο Αουσβιτς. «Ετσι είναι η ζωή κορίτσια/ κάντε υπομονή θα βγούμε από το Αουσβιτς» είναι οι στίχοι ενός ακόμη τραγουδιού σε μελωδία της εποχής του πολέμου, ενώ πάνω στο ρεμπέτικο τραγούδι του Μάρκου Βαμβακάρη πάτησαν οι στίχοι που έγραψαν και τραγουδούσαν Ελληνες στα στρατόπεδα: «Θεσσαλονίκη μου γλυκιά πατρίδα δοξασμένη/ αχ, πότε θ’ άρθει ο καιρός να ζούμε ενωμένοι».