Τι θέση θα έχει άραγε ένας επισκέπτης που θα παρατηρεί την πόλη «από τη μεριά του προσκυνητή» στη μεγάλη, οικουμενική, γιορτή που θα ξεκινήσει το ερχόμενο Σάββατο 4 Φεβρουαρίου στο παράκτιο μέτωπο της Ελευσίνας; Ο Φίλιππος Κουτσαφτής θα είναι εκεί. Θα παρακολουθήσει το «πολύχρωμο» πρόγραμμα με εκθέσεις, συναυλίες, DJ πάρτι και παράλληλες εκδηλώσεις, που ολοκληρώνεται το βράδυ της επόμενης μέρας. Η πανηγυρική, όπως επιβάλλεται, επίσημη έναρξη της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2023, θα έχει έναν μάλλον σιωπηλό πρωταγωνιστή. Ο σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ «Αγέλαστος πέτρα» έχει το δικό του μερίδιο στη γιορτή. Το ντοκιμαντέρ του αποτέλεσε βασικό διαπιστευτήριο στον φάκελο που υπέβαλε η Ελευσίνα για να αποκτήσει τον τίτλο.
Από το 2001 που είχε προβληθεί για πρώτη φορά η «Αγέλαστος πέτρα», με επιτυχία τόση που δεν ξεπεράστηκε από τότε για ταινία τεκμηρίωσης, δεν σταμάτησε να ταξιδεύει στο εξωτερικό, να συζητιέται, να βραβεύεται, να αποτελεί σημείο αναφοράς για την πόλη αλλά και για τον ελληνικό κινηματογράφο. Μάιο του 1988 γύρισε τις πρώτες εικόνες σε φιλμ ο Φίλιππος Κουτσαφτής. Eκτοτε, για 12 ολόκληρα χρόνια, επισκεπτόταν την πόλη και κατέγραφε την εξέλιξή της μέσα στον χρόνο. Το αρχαίο πρόσωπο της Ελευσίνας έτσι όπως αναμετριέται καθημερινά με το σημερινό πρόσωπό της ήταν αυτό που καθόρισε τις κινηματογραφικές διαδρομές. «Από την πρώτη μέρα ήταν σαν να ανοίχτηκε η πύλη των θαυμάτων. Hταν τόσος ο πλούτος του υλικού».
Σχολιάζει αργά και στοχαστικά, δεν ξέρεις αν είναι η βιωμένη χαρά της διαρκούς επιστροφής στην Ελευσίνα ή η δέσμευση για το επόμενο έργο που βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη: «Οι Ελευσίνιοι». Πορτρέτα κατοίκων, ορισμένοι από τους οποίους είχαν ήδη εμφανιστεί και στην «Αγέλαστο πέτρα», μιλούν για το σήμερα της πόλης. Και πάλι ο μύθος και η ιστορία θα διαπλέκονται. Το παρελθόν θα αποτελεί στοιχείο της αφήγησης μέσα από επιλεγμένα κείμενα. Η ταινία –τα γυρίσματα βρίσκονται σε εξέλιξη– προγραμματίζεται να παρουσιαστεί τον ερχόμενο Νοέμβριο. «Είναι πορτρέτα Ελευσίνιων, που επιλέγουμε με τον στενό συνεργάτη μου Θανάση Μίληση. Η τέχνη του βιογράφου, έλεγε ο Μαρσέλ Σβομπ, είναι να δώσει τόση αξία στη ζωή ενός φτωχού ηθοποιού όση και στου Σαίξπηρ. Δεν είναι πορτρέτα ηρώων. Είναι άνθρωποι καθημερινοί με τη μεγαλειότητα του καθημερινού βίου», διευκρινίζει. «Πρόσωπα που έρχονται μέσα από την Ιστορία, από διάφορους δρόμους. Υπάρχουν τρεις κοπέλες φοιτήτριες, για παράδειγμα, εξαιρετικά μυαλά. Αυτά τα παιδιά πρέπει να γεννήθηκαν τη χρονιά που προβλήθηκε η “Αγέλαστος πέτρα”. Ανακάλυψαν το ντοκιμαντέρ λίγο πριν από την πανδημία, ήρθα σε επαφή μαζί τους, θέλησαν να μιλήσουν για το πώς βιώνουν τα πράγματα. Πώς βλέπουν και πώς διαχειρίζονται τη ζωή τους».
Είμαστε στο γραφείο του, στου Γκύζη, την παραμονή του ταξιδιού του στο Παρίσι. Το πρόσφατο ντοκιμαντέρ του «Ζάκρος» (που οφείλεται στη χορηγία της Raycap A.E.) έδωσε στο Λούβρο την παγκόσμια πρεμιέρα του στις 25 Ιανουαρίου. Από την Ελευσίνα, στην ανασκαφή στη Ζάκρο της Κρήτης, όπου πρωτοπήγε το 1987, ενώ ήδη σκέφτεται τον επόμενο τόπο: την Αίγινα. Με τον Φίλιππο Κουτσαφτή χάνεις τον λογαριασμό στα χρόνια. Oλα του τα ντοκιμαντέρ είναι επίμονη δουλειά, δέσμευση ψυχική και σωματική, δεκαετιών. Παράλληλες πορείες που αλληλοδιαπλέκονται. Μια «μπάμπουσκα» από πόλεις και περιοχές, όπου η μία εμπεριέχεται στην άλλη.
Ας ξαναβρούμε όμως την αρχή του νήματος· την Ελευσίνα, που φέτος είναι στο επίκεντρο της Ευρώπης. Τι σημαίνει, για τον ίδιο, η πόλη, πώς θα την περιέγραφε;
«Η Ελευσίνα είναι πολύ μεγάλο μέγεθος για την Ελλάδα που ξεπερνάει την οικολογία, την οικονομία ή την πολιτική. Από την άλλη μεριά στη συνείδηση του Νεοέλληνα η Ελευσίνα είναι το αμαρτωλό μας τραγούδι. Είναι αυτό που του γυρίσαμε την πλάτη. Κακά τα ψέματα. Υπάρχει ένας ωραίος στίχος του Σεφέρη που λέει “πεινούσαμε στης γης την πλάτη,/ σα φάγαμε καλά/ πέσαμε εδώ στα χαμηλά/ ανίδεοι και χορτάτοι”. Στη δεκαετία του ’50, όταν άρχισε η ανοικοδόμηση, της γυρίσαμε την πλάτη από φούρια. Βιαζόμαστε να γίνουμε Ευρώπη. Τότε έλεγαν “ποια αρχαία τώρα… μας ενδιαφέρει να χτίζουμε, να υπάρχουν δουλειές, να πάμε μπροστά”. Αλλες εποχές, άλλες προτεραιότητες».
Η Ελευσίνα είναι πολύ μεγάλο μέγεθος για την Ελλάδα που ξεπερνάει την οικολογία, την οικονομία ή την πολιτική. Στη δεκαετία του ’50, όταν άρχισε η ανοικοδόμηση, της γυρίσαμε την πλάτη από φούρια.
Από τις πρώτες εικόνες στην «Αγέλαστο πέτρα», το 1988, ήταν η ανασκαφή σε ένα οικόπεδο στην Ανω Ελευσίνα. Με οδηγό έναν πλάνητα, σαλό (τον Παναγιώτη Φαρμάκη, πέθανε πριν τελειώσει η ταινία), έναν άνθρωπο που κυκλοφορούσε σαν ξωτικό, κατατρεγμένο και αλαφροΐσκιωτο, που αγαπούσε τα αρχαία, έψαχνε στα μπάζα, ό,τι ανακάλυπτε το έδινε στους αρχαιολόγους, «έναν άνθρωπο άλλων εποχών». Με αυτόν ταυτίστηκε ο Φίλιππος Κουτσαφτής. Σε όλα τα ντοκιμαντέρ του, όμως, η ανασκαφή πορεύεται παράλληλα με το σήμερα. Κινηματογραφιστής και ανασκαφέας, προσώπων και τόπων, την ίδια στιγμή. «Πώς βρίσκεις τον δρόμο;», αναρωτιέται. «Το κριτήριο της επιλογής είναι να δεσμευθώ κάπου απ’ όπου θα αποκομίσω γνώση. Η επιστήμη της Αρχαιολογίας ανακαλύπτεται ταυτόχρονα με τον κινηματογράφο. Είναι μεθοδολογικά συγγενείς. Οπως και με το ντοκιμαντέρ. Στήνονται και τα δύο από θραύσματα. Είναι θρυμματισμένοι κόσμοι, ανασυντίθενται ψηφίδα ψηφίδα. Θραύσματα ιστορίας, αρχαιολογίας, μνήμης, καθημερινότητας, από τα οποία προσπαθείς να συνθέσεις ένα ψηφιδωτό. Και με τους “Ελευσίνιους” το ίδιο ισχύει. Ανωνύμων ταυτότητες. Μέσα στη διαδρομή του χρόνου και της Ιστορίας».
«Τι μάθατε από τους ανώνυμους;», ρωτάμε. «Πάρα πολλά. Είμαι ευγνώμων. Βρήκα ένα κομμάτι αυτούσιο Μικρασιατών όταν γύριζα την “Αγέλαστο πέτρα”. Τότε, δεν μιλούσε κανείς για τους πρόσφυγες. Πήρα πάρα πολλές συνεντεύξεις εκείνη την εποχή από ανθρώπους που βίωσαν την Καταστροφή. Οι περισσότεροι είχαν μια μυθιστορηματική ζωή».
Στις αφηγήσεις των «Ελευσίνιων» ο Φίλιππος Κουτσαφτής «βλέπει» την Ελλάδα του 2023. «Πολύ διαφορετική από το 2000. Η πόλη έχει υποστεί και υφίσταται την οικονομική κρίση που επιδεινώθηκε μετά με την πανδημία… Οι άνθρωποι κλείνονται σιγά σιγά, αναδιπλώνονται, για να αντιμετωπίσουν τις δύσκολες συνθήκες. Πολλοί είναι οι νέοι που δουλεύουν σε ευκαιριακές δουλειές για να βοηθήσουν την οικογένειά τους. Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα είναι μεγάλη ευκαιρία, γίνεται εξαιρετική δουλειά από τον γενικό διευθυντή Μιχαήλ Μαρμαρινό και όλη την ομάδα. Μπορεί να αλλάξει την πόλη… Είχα διαπιστώσει από κοντά τη μεταμόρφωση της Μασσαλίας χάρη στην Πολιτιστική Πρωτεύουσα».
– Θα προσθέτατε και το δικό σας πορτρέτο στους «Ελευσίνιους»;
– Δεν έβγαλα τον εαυτό μου από εκεί. Αισθάνομαι ευγνώμων στην πόλη. Εχω πάρει πολύ περισσότερα από όσα έχω δώσει. Είμαι μέρος της. Δεν έμενα όμως να ενσωματωθώ. Εφευγα για να επιστρέψω, να δω με καινούργιο μάτι. Γιατί το μάτι εθίζεται στα καλά/στραβά και τα βλέπεις περίπου ίδια. Αυτό το έμαθα από την Αεροπορία. Εχω σπουδάσει μηχανολόγος, όταν υπηρετούσα στην Αεροπορία ήμουν μηχανικός αεροσκαφών. Είχα υπό την επίβλεψή μου τρία αεροπλάνα. Κατά διαστήματα έπαιρνα τρία κάποιου άλλου. Γιατί ο άλλος βλέπει αμέσως το πρόβλημα. Αυτό είναι κάτι που έχει μελετηθεί. Δεν λέω τίποτα καινούργιο. Ολα, ό,τι κάνω, είναι αφορμές για μια σκέψη παραπέρα… Μισό βήμα. Αυτό που προσπαθεί κανείς είναι να προχωρήσει ένα χιλιοστό μπροστά.