Αν η «βραχεία λίστα» στην κατηγορία «ποίηση» των κρατικών βραβείων απογοήτευσε λόγω του μικρού αριθμού των προτεινόμενων έργων, όπως υποστήριξε πρόσφατα η Μαρία Τοπάλη, η αντίστοιχη «λίστα» στην κατηγορία «λογοτεχνική μετάφραση έργου ξένης λογοτεχνίας στην ελληνική γλώσσα» προκαλεί τουλάχιστον έκπληξη και εξίσου σοβαρές απορίες.
Πριν αναπτύξουμε τις απόψεις μας, θα θέλαμε να διευκρινίσουμε ότι οι σκέψεις που ακολουθούν προέρχονται από άτομα που έχουν βραβευτεί και υπάρξει μέλη της εν λόγω επιτροπής επί σειρά ετών, οπότε δεν είναι απόρροια πικρίας ή φθόνου.
Iσως βεβαίως το στρεβλό, κατά την άποψή μας, αποτέλεσμα να οφείλεται εν πρώτοις στη σύνθεση της ίδιας της επιτροπής, η οποία προχώρησε στην κατάρτιση της «βραχείας λίστας» αριθμώντας επτά αντί για εννέα μέλη, όπως ορίζει ο νόμος, καθώς έχασε από το καλοκαίρι τον πρόεδρό της και ένα μέλος της, που παραιτήθηκαν αλλά δεν αντικαταστάθηκαν. Είναι άραγε σύννομη μια τέτοια σύνθεση; Ο νόμος ορίζει ότι «για τα βραβεία Λογοτεχνικής Μετάφρασης, συγκροτείται εννεαμελής επιτροπή που αποτελείται από δύο μέλη Δ.Ε.Π. των Α.Ε.1. γνωστικού αντικειμένου σχετικού με την ελληνική ιστορία, κοινωνία ή πολιτική, δύο κριτικούς, δύο νεοελληνιστές και τρεις μεταφραστές». Πέραν της μη τήρησης του γράμματος του νόμου ως προς τον αριθμό και τη σύνθεση της επιτροπής, καταστρατηγήθηκε σαφώς και η αναλογία που αφορά στις τέσσερις κατηγορίες των συμμετεχόντων. Στην επταμελή αυτή επιτροπή συμμετείχε μόνο ένας μεταφραστής, δύο κριτικοί και τέσσερις πανεπιστημιακοί καθηγητές που βάσει του παρωχημένου νόμου –επιτακτική πλέον η ανάγκη να αλλάξει–, δεν απαιτείται να έχουν σχέση με τη μετάφραση! Πέραν όμως των τυπικών αυτών σφαλμάτων, η συρρίκνωση της επιτροπής είχε προφανώς ως αποτέλεσμα μεγαλύτερο φόρτο εργασίας για τα εναπομείναντα μέλη και περιορισμό του προσανατολισμού τους στις γλώσσες και τις λογοτεχνίες που αυτά ενδεχομένως γνωρίζουν, αν κρίνει κανείς από την τελική τους πρόταση.
Παρατηρώντας τη βραχεία λίστα, διαπιστώνει κανείς εύκολα και με γυμνό οφθαλμό τα ακόλουθα παράδοξα:
• Την εξαιρετικά δυναμική παρουσία της ιταλικής λογοτεχνίας (τρία βιβλία στα οκτώ), γεγονός που προκαλεί ερωτήματα δεδομένου ότι η ιταλική λογοτεχνία έχει διαχρονικά σχετικά μικρή μερίδα στη μεταφρασμένη λογοτεχνία στη γλώσσα μας. Αντιθέτως, λάμπουν παντελώς διά της απουσίας τους λογοτεχνίες όπως η γαλλική ή η ρωσική και εκπροσωπούνται ελάχιστα λογοτεχνίες όπως η αγγλόφωνη ή η ισπανόφωνη, οι οποίες κατέχουν παραδοσιακά σημαντική μερίδα στη μεταφρασμένη λογοτεχνία.
Η «λίστα» στην κατηγορία «λογοτεχνική μετάφραση έργου ξένης λογοτεχνίας στην ελληνική γλώσσα» προκαλεί τουλάχιστον έκπληξη.
• Τη σαφή προτίμηση της επιτροπής προς τις αναμεταφράσεις (τρία βιβλία στα οκτώ). Μια αναμετάφραση έργου, και μάλιστα όταν αυτή επιχειρείται για πολλοστή φορά, για να διεκδικήσει τον έπαινο θα πρέπει να κομίζει μια αποδεδειγμένα νέα και ρηξικέλευθη μεταφραστική αναμέτρηση με το πρωτότυπο έργο και να αιτιολογείται απολύτως. Βρήκαν άραγε τον χρόνο και είχαν τα απαραίτητα εργαλεία και τις γνώσεις τα μέλη της επιτροπής για να συγκρίνουν τις παλαιότερες μεταφράσεις του Σολωμού, του Τρακλ και του Παβέζε με τις προτεινόμενες προς βράβευση μεταφράσεις; Ή ακολούθησαν τα εσκαμμένα, πιστεύοντας ότι αν ένα έργο μεταφράζεται πολλάκις, αυτό και μόνο καθιστά σημαντική την τελευταία μετάφρασή του;
• Την πρωτοφανή πρόταση για βράβευση του ίδιου μεταφραστή με δύο βιβλία από τα οκτώ, σε μια χώρα όπου οι μεταφράσεις αποτελούν κατά μέσον όρο το 30% της εκδοτικής παραγωγής (περίπου 700 τίτλοι ετησίως) και όπου πολλοί άξιοι και συστηματικοί μεταφραστές περιμένουν την ελάχιστη μνεία που τους προσφέρει το ένα και μοναδικό κρατικό βραβείο μετάφρασης.
• Την καινοφανή πρόταση για το βραβείο λογοτεχνικής μετάφρασης ενός ενδιαφέροντος πλην όμως πανεπιστημιακού/εγκυκλοπαιδικού συγγράμματος (εμπίπτει προφανώς σε άλλη κατηγορία) με τίτλο «Ιστορία και Ανθολόγιο κειμένων της σύγχρονης Ισπανικής Λογοτεχνίας» όπου δεν μπορεί να υπάρξει, στο πλαίσιο μιας ιστορίας της λογοτεχνίας και ενός δίγλωσσου ανθολογίου, η μεταφραστική αναμέτρηση με μείζονα έργα που υπονοεί μια βράβευση, καθώς πρόκειται για επιλεγμένα αποσπάσματα με σκοπό τη μύηση στην ισπανική, εν προκειμένω, λογοτεχνία. Την ίδια χρονιά ωστόσο μεταφράστηκαν σημαντικοί ισπανόφωνοι συγγραφείς όπως οι Julio Cortazar, Javier Marias, Miguel Delibes (από τον συγγραφέα του ανθολογίου), José Eustasio Rivera, Alejandra Pizarnik, Cesar Aira, Brenda Navarro, Fernanda Melchor, Sergio del Molino, Pedro Lemebel, κ.λπ.
• Την ενδιαφέρουσα ελληνική πρωτοτυπία ότι τα τέσσερα από τα οκτώ προς βράβευση έργα είναι πονήματα πανεπιστημιακών καθηγητών.
Η τελευταία αυτή διαπίστωση οδηγεί άραγε στο συμπέρασμα ότι το έργο του μεταφραστή στη χώρα μας, παρά την ελάχιστη αναγνώρισή του και την ταπεινή αμοιβή του –στις τελευταίες θέσεις των χωρών της Ε.Ε.– είναι έργο ζηλευτό που συγκεντρώνει τις προτιμήσεις των πανεπιστημιακών δασκάλων; Προς διερεύνηση…
Η κ. Μαρία Παπαδήμα είναι καθηγήτρια ΕΚΠΑ με γνωστικό αντικείμενο «Θεωρία και πράξη της Μετάφρασης».
Η κ. Αθηνά Δημητριάδου είναι μεταφράστρια.