Με την έλευση των νέων εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ), όπως το ChatGPΤ, βιώνουμε έναν κολοσσιαίο τεχνολογικό μετασχηματισμό στο επίπεδο της πληροφόρησης, ο οποίος αλλάζει ριζικά τους όρους της πρόσβασής μας στη γνώση. Εως χθες, μία από τις κύριες πηγές γνώσης των χρηστών του Διαδικτύου ήταν οι μηχανές αναζήτησης. Σε αυτές ανατρέχαμε όλοι προκειμένου να εντοπίζουμε πηγές που μας ήταν απαραίτητες για να καταλάβουμε τον κόσμο. Τώρα με το ChatGPT αυτό τείνει να αλλάξει δραματικά, καθώς το εργαλείο αυτό μπορεί να υποκαταστήσει ολοκληρωτικά τη μηχανή αναζήτησης.
Εως χθες λοιπόν, επισκεπτόμενοι τη μηχανή αναζήτησης της Google κατά βάση, λαμβάναμε έναν κατάλογο με υπερσυνδέσμους οι οποίοι ιεραρχούνταν βάσει της δημοφιλίας τους, και επιλέγαμε εμείς σε ποιους θα προχωρούσαμε. Εκτός του κριτηρίου της δημοφιλίας, η μηχανή αναζήτησης είχε, και εξακολουθεί να έχει, δύο ακόμη πια αυθαίρετα στοιχεία, που αλλοιώνουν την ενημέρωσή μας, εν γνώσει μας. Πρώτον, η Google στην αρχή εμφανίζει υπερσυνδέσμους που είναι προϊόν εμπορικής συναλλαγής. Κοινώς, τα πρώτα αποτελέσματα κάθε αναζήτησης είναι διαφημίσεις. Δεύτερον, υπάρχει μια σαφής μεροληψία υπέρ της πρώτης σελίδας των αποτελεσμάτων. Εχει μετρηθεί ότι ελάχιστοι είναι εκείνοι που πηγαίνουν στη δεύτερη ή στην τρίτη σελίδα των αποτελεσμάτων – η συντριπτική πλειονότητα σταματά στα πρώτα αποτελέσματα της αναζήτησης. Αυτά τα τρία δεδομένα (δημοφιλία, διαφημίσεις, πρώτη σελίδα), εμποδίζουν τη μηχανή αναζήτησης απ’ το να γίνει το πλέον βαθύ και αμερόληπτο αποθετήριο ανθρώπινης γνώσης, και κατ’ επέκταση μια εντελώς αξιόπιστη πηγή πληροφοριών.
Θα πρέπει να αναληφθεί έγκαιρη δράση από ένα πολιτικό σύστημα, το οποίο δυστυχώς ιεραρχεί συνήθως τέτοιου είδους ζητήματα χαμηλά.
Το νέο εργαλείο απόκτησης γνώσης που μας συστήθηκε πριν από μερικούς μήνες λειτουργεί με ΤΝ, ονομάζεται ChatGPT και είναι εντυπωσιακά καλό. Μόλις πριν από μερικές μέρες παρουσιάστηκε η 4η έκδοσή του, και αξιοποιεί μια τεχνολογία μηχανικής μάθησης, η οποία μιμείται τις συνάψεις του ανθρώπινου εγκεφάλου. Το νευρωνικό αυτό δίκτυο τροφοδοτείται από άφθονα δεδομένα, είναι ικανό να εντοπίζει μοτίβα και να προβλέπει την επόμενη κατάλληλη λέξη σ ένα κείμενο ή το επόμενο κατάλληλο πίξελ σε μια εικόνα. Η πρόοδος σε αυτή τη μορφή της ΤΝ, η οποία ονομάζεται «παραγωγική», οφείλεται σε ένα νέο είδος αλγορίθμων-«μετασχηματιστών». Σκοπός αυτής της αλγοριθμικής διαδικασίας είναι να παράγονται πρωτότυπα κείμενα ή εικόνες, βάσει απλών εντολών φυσικής γλώσσας. Η συνάφεια με τη λειτουργία των μηχανών αναζήτησης είναι οφθαλμοφανής. Αμφότερα τα εργαλεία ζητούν από εμάς μια απλή ερώτηση, για να μας δώσουν έπειτα εκείνα με τη σειρά τους μια καλή απάντηση. Η κειμενογεννήτρια του ChatGPT δεν δίνει απαντήσεις με τη μορφή υπερσυνδέσμων. Συντάσσει κανονικά κείμενα, που έχουν αρχή, μέση, τέλος, βγάζοντας απ’ τη μέση τον «θόρυβο» των πολλών, ή ακόμη και αντικρουόμενων πηγών. Το ChatGPT εντάσσει τα πάντα σ’ ένα ενιαίο κείμενο, απαλλάσσοντας τον χρήστη απ’ το κοπιώδες και δημιουργικό έργο της σύνθεσης. Στην ουσία, του προσφέρει στο πιάτο μια ad hoc σύνθεση. Το πρώτο σοβαρότατο πρόβλημα είναι ότι στο ChatGPT δεν βλέπουμε ποιες είναι οι πηγές του κειμένου. Στην Google γνωρίζαμε ότι πατώντας σ’ ένα λινκ διαβάζαμε το μπλογκ ενός ατόμου ή τη σελίδα των New York Times. Εδώ, αυτή η πολύ σημαντική πληροφορία φεύγει απ’ την εικόνα. Οχι μόνο δεν είναι σε θέση ο χρήστης να γνωρίζει την πηγή, αλλά δεν μπορεί να διακρίνει εάν το αποτέλεσμα είναι διαφημιστικό ή όχι. Η παραγωγή των συνθετικών κειμένων του ChatGPT είναι ο ορισμός του «μαύρου κουτιού».
Αυτός ο σκόπελος έχει παρακαμφθεί απ’ το εργαλείο παραγωγικής ΤΝ, Perplexity, το οποίο εμφανίζει ύστερα από κάθε πρόταση της σύνθεσής του και την πηγή, κάτι πραγματικά πολύ χρήσιμο. Το ίδιο συμβαίνει και στην, δοκιμαστική ακόμη, έκδοση της μηχανής αναζήτησης Bing, της Microsoft: κι εκεί οι υπερσύνδεσμοι είναι ορατοί. Βεβαίως, ούτε εδώ λύνεται το πρόβλημα, γιατί η δημοσίευση των πηγών δεν συνεπάγεται αυτόματα και την ανάγνωσή τους. Προβλέπω ότι θα είναι ακόμη λιγότεροι όσοι θα κάνουν κλικ πάνω στις πηγές.
Το ChatGPT κάνει ένα βήμα πίσω αναφορικά με την ορατότητα και το εύρος των πληροφοριών στο Διαδίκτυο. Με την αδιαφάνειά του, αλλά και με την αμφίβολη αποδοτικότητά του, θα απομακρύνει ακόμη περισσότερο τους χρήστες από την ποικιλία των πηγών και την έρευνα, θα αυξήσει δραματικά το ποσό της παραπληροφόρησης και θα θολώσει ακόμα περισσότερο το τοπίο της ενημέρωσης. Πιθανώς κάποιες τεχνικές λύσεις να βοηθήσουν, αλλά πρέπει ταυτόχρονα να εκπαιδευτούν οι χρήστες. Το γεγονός ότι οι μηχανές αναζήτησης πειραματίζονται με αυτό το εργαλείο θέλοντας να το εντάξουν οργανικά στο βασικό τους προϊόν δεν μπορεί παρά να προκαλεί ανησυχία. Πριν γίνει το επόμενο βήμα, θα πρέπει να υπάρξει χρόνος για διαβούλευση και για καίριες αποφάσεις. Εχουμε το κακό παράδειγμα των social media, το οποίο σταδιακά εξελίχθηκε σε εφιάλτη των σύγχρονων δημοκρατιών. Για να μη δοκιμαστούν και πάλι τα όρια των κοινωνικών αντοχών, θα πρέπει να αναληφθεί έγκαιρη δράση από ένα πολιτικό σύστημα, το οποίο δυστυχώς ιεραρχεί συνήθως τέτοιου είδους ζητήματα χαμηλά.