«Εβγήκαμεν από το πόρτο της Υδρας Παρασκευή». Αυτή είναι η πρώτη εγγραφή στο ημερολόγιο του μπρικιού «Λεωνίδας» των αδελφών Ιάκωβου και Εμμανουήλ Τομπάζη, το οποίο στις 19 Μαρτίου 1826 απέπλεε από την Υδρα για να συμμετάσχει στη ναυτική αποστολή παροχής βοήθειας στους κατοίκους τού υπό πολιορκία Μεσολογγίου, λίγο πριν αυτοί επιχειρήσουν την έξοδό τους. Αυτή η φράση έγινε τίτλος του βιβλίου που κυκλοφόρησε στο τέλος του 2022 από το Ιδρυμα Σοφία. Η έκδοση αφορά τα ανέκδοτα έως σήμερα χειρόγραφα ημερολόγια των πλοίων «Λεωνίδας» και «Θεμιστοκλής» των αδελφών Τομπάζη και εμπλουτίζεται με εισαγωγικά κείμενα και σχόλια των Ιφιγένειας Βογιατζή (επιμελήτριας Μόνιμων Εκθέσεων του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου) και Δήμητρας Κουκίου (αναπληρώτριας διευθύντριας του ΕΙΜ). Τη μεταγραφή των κειμένων έκανε η Αννα Κάνδια, επιμελήτρια στο τμήμα Αρχείου Ιστορικών Εγγράφων του ΕΙΜ.
Εκτός από την εκστρατεία στο Μεσολόγγι (19 Μαρτίου – 10 Απριλίου 1826), η έκδοση περιέχει το ημερολόγιο του «Λεωνίδα» (10-30 Οκτωβρίου 1826) κατά τη διάρκεια της εκστρατείας στη Σάμο, τελευταίο προπύργιο ανάσχεσης του οθωμανικού στόλου στο ανατολικό Αιγαίο μετά την καταστροφή της Κάσου και των Ψαρών.
«Εις τα Τρίκκερη»
Στο βιβλίο περιλαμβάνεται και το ημερολόγιο της κορβέτας «Θεμιστοκλής» από την εκστρατεία στον Βόλο (Μάρτιος – Απρίλιος 1827), στο πλαίσιο αντιπερισπασμών του ελληνικού στόλου ώστε να επιτευχθεί η διάσωση της πολιορκούμενης Αθήνας, όταν το μεγαλύτερο μέρος της Στερεάς Ελλάδας είχε χαθεί για τους επαναστατημένους Ελληνες. Και τα τρία ημερολόγια διασώζουν στιγμιότυπα από δραματικές στιγμές του Αγώνα. Το τελευταίο ιδιαίτερα αποτελεί τη μοναδική μέχρι στιγμής πηγή για τη συγκεκριμένη αποστολή, εκτός από λίγες αναφορές στον Τύπο της εποχής.
Ενδεικτική της πολεμικής κατάστασης που επικρατούσε είναι η εγγραφή στο ημερολόγιο του πλοίου της 11ης Απριλίου 1827: «Επλησιάσαμεν εις τα Τρίκκερη πρώτοι, έως βολή πιστόλης από την στερεάν και αρχήσαμεν τον πόλεμον, μετ’ ολίγον έφθασαν και τα λοιπά πλοία, και το ατμοκίνητον [σσ. “Καρτερία”], και ο πόλεμος ηύξησεν. Οι εχθροί έχοντες εις διάφορα μέρη τέσαρας βαταρίας, και τα πλοία πλαγιασμένα εις τη ξηράν, και αρκετούς στρατιώτας εις τα πέριξ του λιμένος, μας εκτύπουν αδιακόπως. […] Εις την μάχην ταύτην από [μεν] το πλοίον μας δεν εφονεύθη ουδείς ούτε επληγώθη. Εκ δε του πλοίου ο Αρης εφονεύθη εις, και δύο επληγώθησαν, καθώς και από του ατμοκινήτου εφονεύθη εις Αγγλος πυροβολιστής άριστος. Τα δε πλοία εξίσου έλαβαν ολίγας ζημίας, όχι όμως αρκετά βλαπτικάς».
Τα πλοία συμμετείχαν στις εκστρατείες του Μεσολογγίου, της Αθήνας και του Βόλου κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης.
Στο ημερολόγιο του «Λεωνίδα», κάθε εγγεγραμμένη σελίδα χωρίζεται σε δύο στήλες με κάθετη διαχωριστική γραμμή: στην αριστερή, λεπτότερη, στήλη σημειώνεται η ημέρα και η ημερομηνία και στη δεξιά ξεδιπλώνεται το κείμενο που περιγράφει τα γεγονότα. Από τη μορφή και την ορθογραφία του κειμένου προκύπτει ότι ο συντάκτης του εφάρμοζε τη φωνητική γραφή και κατείχε βασικές γνώσεις γραφής. Περιγράφει τα γεγονότα με απλή λαϊκή γλώσσα και με τη χρήση πολλών ναυτικών όρων, ιδιωματισμών και λέξεων λατινικής προέλευσης ή ιταλικών ελληνοποιημένων (όλοι οι όροι επεξηγούνται με άφθονες και κατατοπιστικές υποσημειώσεις-σχόλια των επιμελητριών).
Από την άλλη, το ημερολόγιο του πλοίου «Θεμιστοκλής» φαίνεται ότι συντάχθηκε από ιδιαίτερα μορφωμένο άτομο. Η γραφή του είναι καλλιγραφική, επιμελημένη και ορθογραφικά ορθή, η δε γλώσσα του στρωτή καθαρεύουσα διανθισμένη με ναυτικούς όρους. Επίσης, είναι πολύ πιο αντιπροσωπευτικό των ημερολογίων –ή «εφημερίδων», όπως ονομάζονταν– των πλοίων της εποχής, καθώς περιέχει τρεις στήλες: στην αριστερή σημειώνονται οι ώρες της ημέρας με βάση το βυζαντινό ωρολόγιο, στη δεύτερη υπάρχουν ενδείξεις για την κατεύθυνση του ανέμου με συντομογραφίες, ενώ η τρίτη αποτελεί το κυρίως χρονικό της επιχείρησης. Από την έρευνα που διεξήγαγαν οι επιμελήτριες και από τη σύγκριση του τεκμηρίου με ένα άλλο ημερολόγιο του ίδιου πλοίου κατά την εκστρατεία στην Αλεξάνδρεια (Ιούλιος 1825), το οποίο φυλάσσεται στο αρχείο Ιστορικών Εγγράφων της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, προκύπτει ότι συντάκτης του είναι ο Γεώργιος Σκούφος, μετέπειτα βουλευτής Αττικής και δήμαρχος Αθηναίων την περίοδο 1857-1862.
Τα ημερολόγια βρέθηκαν στο υποστατικό των αδελφών Τομπάζη στη Φαράκλα της Εύβοιας. Μετά την Επανάσταση και αφού κατά τη διάρκεια του Αγώνα είχαν χάσει τα πλοία τους και το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας τους, οι Τομπάζηδες αγόρασαν «συντροφικά» με άλλους Υδραίους» –όπως «συντροφικά» συνεργάζονταν στα καράβια τους– τη Φαράκλα και το Μαντούδι, όπου και δραστηριοποιήθηκαν οικονομικά. Εκεί εντόπισε τα ημερολόγια κάποιο μέλος της οικογένειας, το οποίο, μετά τον θάνατο των δύο αδελφών, συγκέντρωσε τα προσωπικά τους αντικείμενα και τα κατέγραψε.
Εικόνα των γεγονότων
Διαβάζοντας κανείς τα ημερολόγια –στη μεταγραμμένη μορφή αλλά και στην πρωτότυπη, που παρατίθεται στο τέλος της έκδοσης– σε συνδυασμό με τα εισαγωγικά κείμενα των επιμελητριών για κάθε εκστρατεία και με τα εξαιρετικά βοηθητικά τους σχόλια για όρους, πρόσωπα και γεγονότα (τα οποία αποκαλύπτουν βαθιά γνώση του αντικειμένου, των πρωτογενών πηγών αλλά και της δευτερογενούς βιβλιογραφίας), αποκτά μια καλή εικόνα για τα γεγονότα των τριών εκστρατειών. Ταυτοχρόνως, αποκτά μια εικόνα για τις συνθήκες ζωής των ναυτικών στο πλοίο, τις συνήθειές τους, τους όρους διεξαγωγής των ναυμαχιών στα χρόνια του Αγώνα κ.ά.
Η έκδοση κοσμείται από πλούσιο εικονογραφικό υλικό και συμπληρώνεται από ένα εισαγωγικό κείμενο το οποίο σκιαγραφεί τον βίο και τη δράση των «φιλομαθών αδελφών Τομπάζη», γόνων μιας από τις παλαιότερες οικογένειες της Υδρας, με καταγωγή από τα Βουρλά της Σμύρνης.
