«Κάθε μέρα είναι ένα δώρο. Να το ανοίγεις. Μην το πετάς. Η ζωή η ίδια είναι δώρο. Να τη ζεις. Μην την προσπερνάς». Στις 7 Μαρτίου οι αστυνομικοί, σύμφωνα με πληροφορίες, φθάνουν σε ένα σπίτι στη Βούλα όπου βρισκόταν ο Στέφανος Ξενάκης· εκείνος, κατά τις ίδιες πληροφορίες, τους βρίσκει «στην πόρτα», μαθαίνει τον λόγο της παρουσίας τους και παραδίδεται δίχως να προβάλει καμία αντίσταση.
Οπως έχει γράψει ο ίδιος, βρέθηκε στη ΓΑΔΑ «λόγω της καθυστερημένης τακτοποίησης κάποιων υποχρεώσεων της εταιρείας μου, που είχε πτωχεύσει το 2015 μετά από 18 χρόνια λειτουργίας, και μιας δικής μου αμέλειας».
Παρέμεινε επί οκτώ ημέρες στο κρατητήριο της ΓΑΔΑ, «μέχρι να ολοκληρωθεί η διαδικασία συγχώνευσης κι αποπληρωμής των ποινών», με τα δικά του λόγια. Βγαίνοντας δηλώνει, μεταξύ πολλών άλλων, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ότι αυτές οι οκτώ ημέρες «ήταν με απόσταση οι σημαντικότερες της ζωής μου. Εκανα τις βαθύτερες συζητήσεις που θυμάμαι να έχω κάνει, ένιωσα τα εντονότερα συναισθήματα που θυμάμαι να έχω νιώσει».
Ο Στέφανος Ξενάκης προανήγγειλε ότι έχει ήδη ξεκινήσει «το καινούργιο του βιβλίο γι’ αυτή τη συγκλονιστική εμπειρία, μακράν τη σημαντικότερη της ζωής του». Αυτό το βιβλίο «αυτογνωσίας και ανθρωπιάς, γραμμένο από ΜΕΣΑ» (sic), είναι καθ’ οδόν, όπως μας επιβεβαιώνουν άνθρωποι του περιβάλλοντός του. Ο συγγραφέας μοιάζει να ζει την αυτοεκπληρούμενη προφητεία του: «Κάθε μέρα είναι ένα δώρο».
Νωρίτερα, όμως, με το γεγονός της σύλληψής του είχαν συγκρουστεί δύο κόσμοι: το έργο και το πρόσωπο. Διότι στις περισσότερες συζητήσεις περί της υπόθεσης Ξενάκη κυριαρχεί η ηθική. Η συνέπεια έργου και ζωής – ιδίως όταν ο συγγραφέας παρουσιάζει «αλήθειες» βγαλμένες από την προσωπική εμπειρία, στάση και επιλογή, που, εκδίδοντάς τες, τις προτείνει.
Οπως και να ‘χει, ο Στέφανος Ξενάκης είναι ένα κρίκος στην τεράστια αυτή βιομηχανία των βιβλίων αυτοβελτίωσης, αυτοβοήθειας, προσωπικής ανάπτυξης. Βιβλία που είναι άλλοτε γραμμένα από ερευνητές, άλλοτε από ανθρώπους που «φωτίστηκαν» κι άλλοτε από ένα συνδυασμό των δύο.
Η Θετική Ψυχολογία
Η δεκαετία του 1990 ήταν ένα σημείο καμπής. Είναι η δεκαετία κατά την οποία αναδύεται μια καινούργια επιστήμη: η Θετική Ψυχολογία, όπου όλο και περισσότεροι στρέφονται στην Απω Ανατολή: οι Ινδοί, Θιβετιανοί ή Νεπαλέζοι γκουρού γνωρίζουν άνθηση, οι αστρολόγοι γίνονται καθημερινότητα· ο Καζαντζάκης αντιμετωπίζεται ως οδηγός ζωής και ο Πάολο Κοέλιο συνάζει το σύμπαν.
Η Θετική Ψυχολογία εμφανίζεται «με τους γιατρούς της, τους αυτοαποκαλούμενους επιστήμονές της και τους γκουρού της, οι οποίοι είναι στο πλευρό σου για να σου διδάξουν πώς να είσαι ευτυχισμένος», λένε οι Εντγκαρ Καμπάνας και Εύα Ιλούζ στην «Ευτυχιοκρατία. Πώς η βιομηχανία της ευτυχίας κυβερνά τη ζωή μας» (μτφρ. Βασιλική Πέτσα, Πόλις 2020).
Στο μανιφέστο του, ο Αμερικανός ψυχολόγος Μάρτιν Σέλιγκμαν, το 2000, με τον τίτλο «Θετική Ψυχολογία: Μια εισαγωγή», διακήρυξε: «Δεν επέλεξα εγώ τη Θετική Ψυχολογία. Εκείνη με κάλεσε […] Η Θετική Ψυχολογία με κάλεσε όπως ακριβώς η φλεγόμενη βάτος τον Μωυσή».
Εκτοτε έχουν γραφτεί χιλιάδες τόμοι που εντάσσονται στη μεγάλη ομπρέλα της Θετικής Ψυχολογίας και της προσωπικής ανάπτυξης. Μια ομπρέλα ευρεία, καθότι η προσωπική ανάπτυξη δεν είναι μόνο εσωτερική ανάταξη και πνευματική γιόγκα· είναι οι επαγγελματικές συμβουλές, οι διατροφικές ιδέες, οι γυμναστικές λύσεις. Αυτό που οι μυημένοι θεωρούν πως ξεκλειδώνει ό,τι είναι φυλακισμένο μέσα μας.
«Αναζητούμε γκουρού»
Αναζητώντας απαντήσεις στο ερώτημα «γιατί οι αναγνώστες στρέφονται διαρκώς στα βιβλία πάσης φύσεως αυτοβοήθειας», απευθύνθηκα στον ψυχίατρο Σωτήρη Μανωλόπουλο. «Εμπιστευόμαστε και ταυτιζόμαστε με αυτόν που ήδη ήταν εκεί πριν από εμάς. Λογικό είναι να αναζητούμε κάποιον που έχει πείρα να μας βοηθήσει», λέει ο Σωτήρης Μανωλόπουλος. «Ο κόσμος είναι τόσο πολύπλοκος, που θέλουμε γκουρού να μας δείξουν τον δρόμο. Οι επιστήμονες δεν θέλουν να είναι γκουρού. Και είναι δύσκολο να μιλήσουν οι επιστήμονες με απλή γλώσσα για να γίνει κατανοητή η γνώση από τους απλούς ανθρώπους», συμπληρώνει.
Για τον ίδιο, τα βιβλία αυτοβελτίωσης «σου δίνουν απλές λύσεις, καταργούν τις αβεβαιότητες. Σε απαλλάσσουν από τη σκέψη. Επιφέρουν κορεσμό και κλείνουν τα θέματα. Καμία, όμως, πραγματική έρευνα της αλήθειας δεν τελειώνει. Πάντα ανοίγει κάτι νέο».
«Σου δίνουν απλές λύσεις, καταργούν τις αβεβαιότητες. Σε απαλλάσσουν από τη σκέψη. Καμία, όμως, πραγματική έρευνα της αλήθειας δεν τελειώνει. Πάντα ανοίγει κάτι νέο».
Ο Σωτήρης Μανωλόπουλος, ασφαλώς, φωτίζει και τον αντίλογο: «Η κατανάλωση των βιβλίων αυτοβελτίωσης μπορεί να δείχνει την περιφρόνηση προς τους άλλους και τη φαντασίωση ότι μόνος σου μπορείς να τα κάνεις όλα».
Ως συνέχεια αυτής της σκέψης του ψυχιάτρου έρχεται αυτό που μου έγραψε ο Εντγκαρ Καμπάνας, ερευνητής καθηγητής στο Universidad Autónoma de Madrid και στο Madrid Institute for Advanced Study και συν-συγγραφέας της «Ευτυχιοκρατίας». «Γκουρού, ψευδο-επιστήμονες και έμποροι της ευτυχίας σπεύδουν να προσφέρουν απλές και ατομικές λύσεις σε πολύπλοκα, δομικά προβλήματα. Η ιδέα ότι υπάρχουν γρήγορες και εύκολες λύσεις για τις δυσκολίες μας και ότι το μόνο που χρειαζόμαστε είναι λίγη θέληση και αποφασιστικότητα για να τις αντιμετωπίσουμε μόνοι μας είναι παρήγορη και ενδυναμωτική. Δυστυχώς, αυτό σπανίως ισχύει. Τα προβλήματα είναι κοινωνικά, όχι ατομικά. Είναι επίσης πολύπλοκα και πολυπαραγοντικά, όχι μόνο ψυχολογικά».
Αιώνιο κυνήγι της ευτυχίας ή κυνήγι βεβαιοτήτων σε έναν κόσμο ρευστό; Υποβάλλω το ερώτημα στον Εντγκαρ Καμπάνας. «Οσο πιο ρευστός γίνεται ο κόσμος» –μου γράφει– «τόσο πιο αποπροσανατολισμένοι είμαστε και πιο αβέβαια μοιάζουν τα πάντα, οπότε οτιδήποτε μας υπόσχεται μια ισχυρή βεβαιότητα, είτε απλοϊκό είτε παραπλανητικό, είναι ελκυστικό. Είμαστε πρόθυμοι να κρατηθούμε σε στέρεες και αντικειμενικές αλήθειες, και η βιομηχανία της ευτυχίας εκμεταλλεύεται αυτή την ανάγκη προσφέροντάς μας τολμηρούς ισχυρισμούς για το πώς να ξεπεράσουμε τις αμφιβολίες μας, να αντιμετωπίσουμε σημαντικές προκλήσεις στη ζωή μας και να επιτύχουμε την ευτυχία».
Κατηγοριοποίηση
Η αναζήτηση ενός καλύτερου εαυτού, μιας άλλης ζωής, ενός κινήτρου μεταφράζεται στο 5% της ελληνικής αγοράς βιβλίου, σύμφωνα με όσα αναφέρει στην «Κ» ο Γιάννης Πλιώτας, διευθυντής Μάρκετινγκ των εκδόσεων Διόπτρα. Οι Βασίλης Βαρδάκας και Βλάσης Μαρωνίτης, επικεφαλής των εκδόσεων Key Books, είναι πιο αισιόδοξοι ως οίκος σχεδόν αποκλειστικά αφιερωμένος στα non-fiction βιβλία προσωπικής ανάπτυξης.
Παρά ταύτα, και οι δύο πλευρές συνηγορούν στο ότι στην Ελλάδα στερούμαστε στοιχείων της αγοράς του βιβλίου – ποσοτικών, πολλώ δε μάλλον ποιοτικών. Πρόσφατη έρευνα του ΟΣΔΕΛ, όπως μας ενημέρωσε ο Βλάσης Μαρωνίτης, για την περίοδο 2017-2019 έδειξε ότι η αχανής κατηγορία «πανεπιστημιακά/επιστημονικά» καταγράφει το 23% των εσόδων από την εκδοτική επιχειρηματική δραστηριότητα.
Ο Γιάννης Πλιώτας και οι Βαρδάκας – Μαρωνίτης επισημαίνουν μια ευρέως αποδεκτή άποψη απ’ όσους δεν προτιμούν την κατηγορία της προσωπικής ανάπτυξης/αυτοβελτίωσης, που θέλει όλα αυτά τα βιβλία «το ίδιο». «Υπάρχει μια μεγάλη συζήτηση τον τελευταίο καιρό για μια μερίδα non-fiction βιβλίων, που αποκαλούνται βιβλία self-help, αυτοβελτίωσης, εκλαϊκευμένης ψυχολογίας, προσωπικής ανάπτυξης, διατροφής, πνευματικής αναζήτησης κ.ά. Αυτή η κατηγορία είναι ευρεία και ιδιαίτερα δύσκολο να οριστεί. Στην πραγματικότητα, για μια αναγνώστρια ή έναν αναγνώστη του είδους είναι ευδιάκριτες οι διαφορές του κάθε βιβλίου, αλλά για έναν εξωτερικό παρατηρητή μπορεί να φαίνονται “όλα το ίδιο”», λέει ο Γιάννης Πλιώτας.
«Υπάρχουν βιβλία δημιουργικότητας, business, προσωπικής ανάπτυξης, ψυχολογίας, αληθινές ιστορίες. Είναι πολλές οι υποκατηγορίες», επισημαίνει και ο Βασίλης Βαρδάκας στη συνομιλία μας. «Και είναι μεγάλη η ανάγκη για υποστήριξη, καθοδήγηση, έμπνευση», συμπληρώνει. Οι επικεφαλής των Key Books, μάλιστα, κάνουν λόγο και για προκατάληψη: «Υπάρχουν εκείνοι που ψέγουν όσους αναζητούν τρόπους να ζήσουν».
Από τις εκδόσεις Διόπτρα επισημαίνουν ότι υπάρχει «ένα κοινό που είτε ψάχνει κίνητρα για να πετύχει στόχους είτε δεν έχει χρόνο για να εμβαθύνει ή θέλει να παίρνει παραδείγματα από προσωπικότητες. Πολλές φορές παρατηρούμε ότι είναι και κοινό που θέλει να κάνει ένα πρώτο βήμα, ώστε μετά να αναζητήσει έναν πιο εξειδικευμένο τίτλο».
Ο Βλάσης Μαρωνίτης, πάντως, αντιτείνει ότι «ο αναγνώστης δεν θα ενδιαφερθεί τόσο για το αν ο συγγραφέας είναι ειδικός ή μη, αλλά για το αν αυτό που κρατάει στα χέρια του μπορεί να αποτελέσει ένα εργαλείο που θα του κατευθύνει τη σκέψη», για να τον συμπληρώσει ο Βασίλης Βαρδάκας: «Δεν είναι, όμως, από μόνα τους αρκετά – απλώς δίνουν ιδέες, σπίθες, παρακινούν».
Οι αναγνώστες
Ισχύουν όλα αυτά; Αναζητήσαμε τους τελικούς αποδέκτες αυτής της κατηγορίας βιβλίων: τους αναγνώστες. Η Δώρα Ανυφαντή, 48 ετών, ζει στην Κέρκυρα. Είναι παιδαγωγός προσχολικής αγωγής. «Ηρθα σε επαφή με αυτά τα βιβλία έπειτα από έναν σκόπελο. Ημουν αρνητική, έβλεπα αυτά τα βιβλία ως χειριστικά. Οταν έπαψα να προσπερνάω από φόβο τις σελίδες που μιλούσαν “για μένα”, κατάλαβα ότι δεν ήταν έτσι.
Οπως, βέβαια, όλα τα πράγματα στη ζωή, αυτά τα βιβλία, αν πέσουν σε λάθος μάτια, μπορεί να κάνουν κακό· σε άλλους μπορεί να μην κάνουν τίποτα. Εκλαϊκεύουν μια “κατάσταση”, αλλά χρειάζεται να είσαι έτοιμος να κοιτάξεις τον εαυτό σου. Λέω και ξαναλέω ότι είμαστε μια γενιά που γνωρίζουμε τα πάντα, αλλά δεν μαθαίνουμε τίποτα», μου λέει τηλεφωνικώς.
Απευθύνθηκα και σε εκπρόσωπο της επόμενης γενιάς, τη Σοφία Παπαστεφάνου, 27 ετών, μεταπτυχιακή φοιτήτρια στην Αθήνα. «Δεν το έβλεπα ως έναν τρόπο να λύσω τα προβλήματά μου, αλλά ως χαλάρωση στη δύσκολη καθημερινότητα. Δεν το έχω μετανιώσει. Απλώς τελικά δεν σου δίνουν απολύτως τίποτα. Αυτό που υπόσχονται αυτά τα βιβλία σ’ το προσφέρει η ψυχολόγος. Ούτε η life coach ούτε ένα βιβλίο, ακόμη και αν έχει βραβευθεί και έχει γίνει talk of the town».
«Ελπίζω όσοι έχουν οποιαδήποτε ανάγκη, να “ακούσουν” σε αυτά τα βιβλία ένα καμπανάκι για να επισκεφθούν κάποιον ειδικό», μου λέει κλείνοντας η Δώρα Ανυφαντή.