Οταν ένα ποίημα σπάει τα δεσμά με τη χώρα του και ταξιδεύει. Οταν μια μελωδία μιλάει κατευθείαν στην καρδιά ενός ολόκληρου λαού. Οταν ένα τραγούδι γίνεται ύμνος. Χάρη σε μια σπάνια συναστρία, από αυτά που συμβαίνουν και δεν ξανασυμβαίνουν, ένα ποίημα που ο Ιρλανδός αγωνιστής Βrendan Behan είχε γράψει στα 13 του έφτασε να γίνει σύμβολο αντίστασης στην Ελλάδα μέσα από τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και εκείνη την ανατριχιαστική ερμηνεία της Μαρίας Φαραντούρη στην ιστορική συναυλία του 1974 στο στάδιο Καραϊσκάκη. Ποιος γνωρίζει όμως ότι το «γελαστό παιδί» δεν ήταν άλλος από τον εμβληματικό Ιρλανδό επαναστάτη Μάικλ Κόλινς;
Η ανείπωτη ιστορία καταγράφεται στο ντοκιμαντέρ «Το γελαστό παιδί» (The laughing boy) του Alan Gilsenan, που κέρδισε το Βραβείο Κοινού στο 25ο Διεθνές Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Η ταινία ακολουθεί τον ποιητή Theo Dorgan καθώς ιχνηλατεί την πορεία του ποιήματος συνυφαίνοντας παράλληλα τη σύγχρονη ιστορία της Ιρλανδίας και της Ελλάδας – και οι δύο μουσκεμένες στο τραύμα. «Εχει κάτι το μαγικό και μυστηριώδες ότι κάτι τόσο απλό όπως ένα τραγούδι κατάφερε να μεταφραστεί και να μεταλλαχθεί στον συναισθηματικό πυρήνα μιας άλλης χώρας», λέει στην «Κ» ο 60χρονος Ιρλανδός σκηνοθέτης, που ενώ αγαπούσε ιδιαίτερα το ποίημα του Behan, δεν γνώριζε για τη σύνδεση που έχει αποκτήσει με την Ελλάδα. «Εκείνη που μου πρωτοείπε την ιστορία για το τραγούδι που έχει ενώσει για πάντα τις δύο χώρες ήταν η παραγωγός Kathryn Baird, παντοτινά ερωτευμένη με καθετί ελληνικό».
Το «The laughing boy», που γράφτηκε το 1936 από το νεαρό Behan, ήταν ένα μοιρολόι για τον Μάικλ Κόλινς, εκ των ηγετών του IRA και ψυχή του αντάρτικου πόλης των Ιρλανδών κατά των Βρετανών (το 2022 ήταν η εκατοστή επέτειος από τον θάνατό του). Αναδύθηκε το 1962 στην Ελλάδα μεταφρασμένο από τον Βασίλη Ρώτα και μελοποιημένο από τον Θεοδωράκη, στη μεταφορά του θεατρικού του Behan «Ενας όμηρος». Ήταν σαν πάντα να “μιλούσε” ελληνικά. «Το τραγούδι είναι, όπως τόσα άλλα τραγούδια του Θεοδωράκη, ένα αριστούργημα» λέει στην «Κ» η Αυστραλέζα ποιήτρια, μεταφράστρια και καθηγήτρια συγκριτικής λογοτεχνίας στο πανεπιστήμιο Κορνέλ Gail Lillian Holst-Warhaft, η οποία έχει αφιερωθεί στη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού της Ελλάδας. «Η μελωδία είναι όχι μόνο όμορφη αλλά ταιριάζει με την ωραία εικόνα της “ανθισμένη γης.” Αλλά για τους Έλληνες της εποχής εκείνης, είχε μια πολύ σπουδαία πολιτική σημασία. Ηταν γραμμενό για την θεατρική παρουσία του έργου The Laughing Boy του Behan, που ταυτίστημε με την κρίση στη Κύπρο. Ο ρόλος των Άγγλων στα γεγονότα θεωρούνταν βρώμικος από τους Έλληνες. Είδαν παραλληλισμούς με το ρόλο τους στη Ιρλανδέζικη πολιτική. Έγιναν ταραχές στο θέατρο και η κυβέρνηση έκλεισε την παράσταση. Απαγορεύτηκε και η μουσική και δεν μπορούσε ο Θεοδωράκης να γράψει το δίσκο στην Ελλάδα. Πήγε στο Παρίσι και έγραψε ένα δίσκο τραγουδώντας ο ίδιος τα τραγούδια. Κυκλοφόρησε λαθραία η εγγραφή. Επί Χούντας, όταν ο Θεοδωράκης ήταν εξόριστος στη Ζάτουνα, και ο Κώστας Γαβράς του ζήτησε άδεια να χρησιμοποιήσει δική του μουσική για τη ταινία “Ζ”, διάλεξε ο Μίκης το “Γελαστό Παιδί” και από τότε ταύτισε το τραγούδι με τη δολοφονία του Λαμπράκη. Ο Michael Collins και ο Λαμπράκης ήταν και οι δυο σύμβολα, θύματα και οι δυο μιας ξένης εξουσίας και πολιτικής. Και δεν έχω μιλήσει για την καταπληκτική μετάφραση του Behan από τον Βασίλη Ρώτα. Τα λόγια από τα τραγούδι δεν χάνουν τίποτε στη μετάφραση -κερδίζουν. Ο Ρώτας ήταν σπάνια περίπτωση -μετέφρασε όλο το Shakespeare στα ελληνικα!»
Το «Γελαστό παιδί» συνδέθηκε επίσης με τον Μπελογιάννη αλλά και τον Σωτήρη Πέτρουλα. Γρήγορα ο στίχος «σκότωσαν οι δικοί μας το γελαστό παιδί» (αφού ο Κόλινς σκοτώθηκε από πυρά Ιρλανδών) έγινε «σκοτώσαν οι εχθροί μας», ενώ μετά την πτώση της χούντας οι «εχθροί» έγιναν «φασίστες». Με αυτόν τον στίχο, το «Γελαστό παιδί» συνεχίζει να παίρνει τη μορφή αδικοχαμένων νέων, όπως ο Γρηγορόπουλος και ο Φύσσας, παραμένοντας μέχρι και σήμερα ένα από τα ισχυρότερα ελληνικά τραγούδια-σύμβολα.
Σύμφωνα με τον Gilsenan, «υπάρχει κάτι οικουμενικό στην έννοια του “παλικαριού” (σ.σ. το λέει στα ελληνικά). Κάτι που έχει να κάνει με την αθωότητα και τον ιδεαλισμό και τη στάση μπροστά στον θάνατο. Είναι ένα σχεδόν μυθικό πρόσωπο αυτό που ο Behan κατάφερε να περιγράψει. Ομως η αληθινή δύναμη ενός τραγουδιού ή ενός ποιήματος είναι ένα μυστήριο, το γιατί κάτι χτυπά φλέβα και τόσα άλλα όχι. Προσπαθώ να μην τα αναλύω πολύ όλα αυτά γιατί είναι το αντίθετο της ανάλυσης, είναι οι απρόβλεπτες πιθανότητες της τέχνης μας». Δεν είναι πάντως τυχαίο ότι το νήμα ένωσε αυτές τις δύο χώρες. «Είμαστε δύο χώρες στην άκρη της Ευρώπης, χώρες που έχουν γνωρίσει τη φτώχεια και την καταπίεση, αλλά έχουμε και οι δύο μια πολύ ισχυρή, δημιουργική και μυθολογική ζωή – έναν φανταστικό κόσμο που υποσκάπτει την πεζή καθημερινότητα. Είναι και άλλα που μας ενώνουν, η χαρά, η κοινωνικότητα, το κέφι, αλλά όλα αυτά στο πλαίσιο μιας μελαγχολίας και μιας νοσταλγίας για το παρελθόν». Η κ. Gail Lillian Holst-Warhaft συμφωνεί: «Η μουσική σας είναι και πονεμένη, αλλά η μουσική και ο χορός ήταν πάντοτε ένας τρόπος όχι μόνο να εκφράσετε το πόνο σας, αλλά να τον ξεπεράσετε. Δεν ξέρω αν σας ενώνει ο πόνος, αλλά είχατε κάτι κοινό — την ικανότητα να γυρίζετε τον πόνο σε ποίηση, σε τραγούδι, σε χορό — να κάνετε το πικρό-γλυκό.»
Γυρισμένη στην Ιρλανδία, στη Γαλλία και στην Ελλάδα, στην ταινία συμμετέχουν γνωστοί Ιρλανδοί και Ελληνες καλλιτέχνες, όπως οι Αndy Irvine, Donal Lunny, MayKay, Liam Ó Maonlaí, David Power και φυσικά η Μαρία Φαραντούρη. Για το «Γελαστό παιδί» μιλούν, μεταξύ άλλων, ο Παντελής Βούλγαρης, ο Ροβήρος Μανθούλης και ο Παντελής Μπουκάλας, ενώ την πρωτότυπη μουσική έχει γράψει η Ελένη Καραΐνδρου. «Ηταν υπέροχο να εμπλέκεσαι με την ιστορία ενός σπουδαίου έθνους, όπως και να δουλεύεις με τόσους εξαιρετικούς ανθρώπους” λέει ο Gilsenan. Εχω υπάρξει για πάρα πολλά χρόνια μεγάλος θαυμαστής του Τεό Αγγελόπουλου και κάνοντας αυτή την ταινία ένιωσα ότι κινούμαι στο τοπίο του – αν και οι εικόνες μας δεν είναι τόσο ποιητικές και επιβλητικές όσο οι δικές του, η έμπνευση ήταν εκεί. Μεγάλη η χαρά, πάρα πολύ μεγάλη, που συνεργάστηκα με την Ελένη Καραΐνδρου στη μουσική. Είμαι ευγνώμων για αυτό».
Το «Γελαστό παιδί», που εκτός από το Βραβείο Κοινού στη Θεσσαλονίκη απέσπασε και το Pull Focus Award καλύτερου νέου ιρλανδικού ντοκιμαντέρ στα Βραβεία Docs Ireland 2022, θα προβληθεί την Τετάρτη 5 Απριλίου στις 8 μ.μ. στο Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος (Σίνα 31) και την Κυριακή 9 Απριλίου στις 4 μ.μ. στον κινηματογράφο Δαναό (λεωφ. Κηφισίας 109).