Επί δύο χρόνια, πάλευε να εμπνευστεί. Επαιρνε μια μπανάνα, τη βουτούσε στη ρητίνη, τη βερνίκωνε με μπρούντζο ή την άφηνε όπως ήταν. Πάντοτε όμως την κρεμούσε στους τοίχους των ξενοδοχείων που επισκεπτόταν. Ωσπου αποφάσισε ότι η μπανάνα, έτσι, σκέτη, χωρίς φιοριτούρες, είναι το έργο που έψαχνε όλα αυτά τα χρόνια. Ο Μαουρίτσιο Κατελάν, ο Ιταλός εννοιολογικός καλλιτέχνης, δεν είχε σκεφτεί, ωστόσο, ότι θα μπορούσε ως έκθεμα, να ικανοποιήσει την πείνα ενός θεατή του στη Σεούλ.
«Απλώς πεινούσα πολύ, δεν είχα φάει πρωινό», είπε ο Νοτιοκορεάτης φοιτητής που έφαγε το έκθεμα του Κατελάν, ξεκολλώντας το από τον τοίχο της έκθεσης του καλλιτέχνη στη Σεούλ, στο Μουσείο Τέχνης Leeum. Βέβαια, έδωσε μιαν άλλη διάσταση στο έργο: άφησε πίσω του την μπανανόφλουδα, επανακολλώντας την στο σημείο όπου βρισκόταν. Το μουσείο τοποθέτησε αργότερα μια νέα μπανάνα στο ίδιο σημείο και δεν σχεδιάζει να διεκδικήσει αποζημίωση από τον πεινασμένο δράστη, ο οποίος στη συνέχεια δήλωσε ότι ήταν μια πράξη επανάστασης εναντίον ενός έργου που αντιτίθεται στην εξουσία, όπως ανέφεραν τα τοπικά μέσα ενημέρωσης. Ούτως ή άλλως, η μπανάνα του Κατελάν, που δήλωσε ότι «δεν πειράζει, κανένα πρόβλημα», αλλάζει κάθε τρεις ημέρες για ευνόητους λόγους.
Δεν ήταν βέβαια η πρώτη φορά που η ταλαίπωρη μπανάνα έγινε στόχος. Το 2019, όπως λέει το BBC, ο καλλιτέχνης Ντέιβιντ Ντατούνα τράβηξε την μπανάνα από τον τοίχο και την έφαγε, όταν το έργο πουλήθηκε για 120.000 δολάρια στη μεγάλη καλλιτεχνική φουάρ Art Basel στο Μαϊάμι. Το φρούτο είχε αντικατασταθεί άμεσα και… ούτε μπανάνα ούτε ζημιά.
Απρόσεκτοι βανδαλισμοί…
βανδαλισμός ο [vanδalizmós] Ο17 (συνήθ. πληθ.): βάρβαρη, καταστροφική πράξη: Οι φίλαθλοι μετά τον αγώνα επιδόθηκαν σε βανδαλισμούς και βιαιότητες. || (ειδικότ.) καταστροφή έργων τέχνης και πολιτισμού: H καταστροφή μνημείων είναι ασυγχώρητος ~.
Αυτός είναι ο ορισμός της λέξης «βανδαλισμός» από το Λεξικό Κοινής Νεοελληνικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Η λέξη προήλθε από τους Βανδάλους, ένα επιθετικό γερμανικό φύλο, που κατέστρεφαν έργα τέχνης –κυρίως αγάλματα, που πίστευαν ότι έχουν ψυχή– κατά τις εδαφικές κατακτήσεις τους. Η πιο… βάνδαλη πράξη των Βανδάλων σημειώθηκε κατά την εισβολή τους το 455 μ.Χ. στη Ρώμη.
Ο όρος φέρεται να χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Ανρί Ζαν-Μπαπτίστ Γκρεγκουάρ –γνωστό και ως αββά Γκρεγκουάρ–, που είχε χρηματίσει επίσκοπος του Μπλουά και υπήρξε μορφή της Γαλλικής Επανάστασης. Αναφερόταν ο ίδιος στην καταστροφή περιουσίας κατά τη διάρκεια της Επανάστασης διά χειρός είτε της Εθνοσυνέλευσης είτε πολιτών.
Οι βανδαλισμοί έργων τέχνης και άλλης πολιτιστικής κληρονομιάς είναι ένα φαινόμενο που καταγράφεται από γενέσεως του πολιτισμού – για λόγους πολιτικούς, πολιτισμικούς, ιστορικούς εκδικητικούς, θρησκευτικούς, καλλιτεχνικούς, κοινωνικούς. Η… απόλαυση της μπανάνας όμως; Τι λόγος κρύβεται πίσω από την κίνηση του Νοτιοκορεάτη φοιτητή;
Ισως ουδείς βαθυστόχαστος και στρατηγικός λόγος. Οπως, ας πούμε, ουδείς λόγος υπήρχε όταν ο καλλιτέχνης Mr Zao είδε το έργο του, κατασκευασμένο από χιλιάδες κομμάτια Lego που απεικόνιζε τον χαρακτήρα «Νικ Ουάιλντι» από τη Zootopia της Ντίσνεϊ, να αποσυντίθεται εις τα εξ ων συνετέθη, επειδή ένα παιδί ήταν απλώς απρόσεκτο. Μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα και μόλις μιάμιση ώρα μετά το άνοιγμα της έκθεσης, το έργο αξίας 15.000 δολαρίων, που χρειάστηκε τρεις ημέρες για να συντεθεί, σκόρπισε στον εκθεσιακό χώρο της πόλης Νίνκγκμπο στην Κίνα, το 2016. Ο καλλιτέχνης δεν ζήτησε αποζημίωση, λέγοντας ότι ένα παιδί δεν μπορεί να κατανοήσει τη ζημιά από την καταστροφή ενός έργου που του θυμίζει οπωσδήποτε τα παιχνίδια του.
Στο δημιουργικό πάρκο Χουασάν 1914, στην Ταϊπέι, το 2015, ένα άλλο παιδί, μαθητής 12 ετών, γλίστρησε καθώς επισκεπτόταν έκθεση ζωγραφικής και, κατά την πτώση του, προσπάθησε να στηριχτεί απ’ όπου βρήκε – στην προκειμένη περίπτωση, σε ένα έργο του 17ου αιώνα, τα «Λουλούδια» του Ιταλού μπαρόκ καλλιτέχνη Πάολο Πόρπορα, που κόστιζε 1,5 εκατ. δολάρια. Η τρύπα που ανοίχτηκε στην κάτω δεξιά γωνία του έργου φαίνεται ότι προκλήθηκε από το αναψυκτικό που είχε στα χέρια του ο μαθητής.
Μόλις μία ημέρα μετά τη Διεθνή Ημέρα Μουσείων του 2016, το Μουσείο Γυαλιού της Σαγκάης έμελλε να βιώσει απρόσκετο βανδαλισμό, κι αυτό από δύο παιδιά. Εδώ η αμέλεια των γονέων είναι εμφανής, καθώς άφησαν τα παιδιά τους να παίξουν πίσω από τα διαχωριστικά σκοινιά του εκθέματος της γλύπτριας Σέλι Ζιου, «Angel is waiting». Παίζοντας, τα δύο παιδιά γκρέμισαν το έργο της καλλιτέχνιδος, με τους γονείς απλώς να καταγράφουν το περιστατικό με τα κινητά τους. Η καλλιτέχνις και το μουσείο δεν ζήτησαν αποζημίωση, ενώ η Σέλι Ζιου μετονόμασε το έργο σε «Broken» και τοποθέτησε το βίντεο από τις κάμερες ασφαλείας δίπλα στο έργο τέχνης.
Δεν είναι μόνον τα παιδιά, ασφαλώς. Είναι και οι μεγάλοι. Το 2006, τα άλυτα κορδόνια του 42χρονου Νικ Φλιν κόστισαν τρία κινεζικά βάζα. Ο Φλιν, όπως είχε γράψει τότε ο Guardian, επισκεπτόταν το μουσείο Fitzwilliam στο Κέιμπριτζ, όταν ένα λυμένο κορδόνι, η έλλειψη χειρολισθήρων –της κουπαστής της σκάλας– και… λίγη κακή τύχη οδήγησαν στην καταστροφή των αγγείων της δυναστείας Qing, η αξία των οποίων ανερχόταν σε 120.000 ευρώ. Εκπρόσωπος του Μουσείου Fitzwilliam είπε ότι τα βάζα βρίσκονταν στο περβάζι για δεκαετίες και δεν είχε ποτέ σημειωθεί ατύχημα έως τότε.
Τέλη Μαΐου του 2016, στο Εθνικό Μουσείο Ρολογιών στην Κολούμπια της Πενσυλβάνια, επισκέπτης του χώρου αποφάσισε ότι ήθελε να θέσει σε λειτουργία ένα εκκρεμές ρολόι τοίχου, μετακινώντας τον μηχανισμό του – και το ρολόι γκρεμίστηκε. Το βίντεο δείχνει ότι ο επισκέπτης και η συνοδός του επιμένουν να θέσουν σε λειτουργία το ρολόι. Μια και καλή…
Ούτε ο Αντι Ουόρχολ γλίτωσε από απρόσεκτους επισκέπτες. Το διάσημο έργο του «Triple Elvis», που απεικονίζει τον βασιλιά του ροκ εν ρολ ως καουμπόι, υπέστη –ευτυχώς ελάσσονα– ζημιά από επισκέπτη του παραρτήματος του MOMA στο Σαν Φρανσίσκο, το 2016, ο οποίος γλίστρησε και έπεσε με τον αγκώνα στην περίφημη μεταξοτυπία.
Μάλιστα, ο αγκώνας φαίνεται ότι αποτελεί συχνό… όργανο βανδαλισμού. Ο συλλέκτης και ιδιοκτήτης καζίνο Στίβι Ουίν, το 2006, οργάνωνε την πώληση του πίνακα «Ονειρο» του Πάμπλο Πικάσο, αξίας 139 εκατ. δολαρίων. Ενα σκισιματάκι, όμως, στον πίνακα ανέβαλε τη δημοπρασία. Το ατύχημα προκλήθηκε από τον ίδιο τον συλλέκτη, όταν ένα βράδυ προ της δημοπρασίας, αφηρημένος καθώς ήταν, έσπρωξε με τον αγκώνα του το έργο του σπουδαίου Ισπανού ζωγράφου. Βέβαια, μετά την αποκατάσταση του έργου, εκείνο πωλήθηκε προς 155 εκατ. δολάρια, αλλά η συναλλαγή έγινε το 2013, επτά χρόνια μετά το συμβάν.
Ο Πικάσο, όμως, λαχτάρησε ακόμα μία φορά στα χέρια του Ουίν. Το 2018, ο συλλέκτης και επιχειρηματίας σχεδίαζε να πουλήσει τον «Ναύτη», έργο του 1943, σε δημοπρασία του οίκου Christie’s. Ωστόσο, ο ίδιος ο οίκος έβγαλε μία ανακοίνωση που έλεγε: «Το “Le Marin” του Πάμπλο Πικάσο υπέστη ζημιά εξ ατυχήματος κατά τη διάρκεια των τελικών σταδίων προετοιμασίας. Εχει ζητηθεί η γνώμη δύο εξωτερικών συντηρητών και έχουν γίνει συστάσεις για την επιτυχή αποκατάσταση του πίνακα».
Σύμφωνα με πληροφορίες, πάντως, ο Στίβι Ουίν πάσχει από ασθένεια που επηρεάζει την περιφερειακή του όραση.
Και η σπουδαία Γιαγόι Κουσάμα βίωσε καταστροφή έργου της. Το 2017, το Μουσείο Hirshhorn της Ουάσιγκτον είχε παρουσιάσει τους διάσημους «Infinity Mirrors» της Γιαπωνέζας καλλιτέχνιδος. Στην αίθουσα με τους καθρέφτες όπου εκτίθετο το έργο, απρόσεκτος επισκέπτης, την ώρα της απαραίτητης σέλφι, έπεσε πάνω σε ένα από τα γλυπτά και το έσπασε, όπως είχε μεταδώσει τότε η Washington Post.
Το πιο πρόσφατο κρούσμα ακούσιου –δηλαδή, απρόσεκτου– βανδαλισμού έλαβε χώρα περίπου προ διμήνου, όταν έργο τέχνης του Τζεφ Κουνς, αξίας 42.000 δολαρίων, διαλύθηκε από επισκέπτρια-συλλέκτρια, όπως λέει το BBC, σε χώρο τέχνης του Μαϊάμι. Ενα από τα σκυλιά-μπαλόνια του Αμερικανού ποπ καλλιτέχνη έγινε θρύψαλα και κατέληξε στον κάδο απορριμμάτων.
Συνεργεία καθαρισμού – κυριολεκτικά και μεταφορικά
Η –θεωρητική και μη– συζήτηση γύρω από την έννοια του έργου τέχνης είναι μία κουβέντα που δεν θα τελειώσει ποτέ· θα συνεχίζεται όσο υπάρχει το ανθρώπινο είδος που δημιουργεί. Τα περισσότερα «πυρά», εδώ και δεκαετίες, δέχεται η εννοιολογική τέχνη, που εντάσσεται στις καλλιτεχνικές πτυχές της μετανεωτερικότητας. Κοντολογίς, κάποια έργα τέχνης για ορισμένους που έρχονται σε επαφή με αυτά δεν λογίζονται αυτομάτως ως καλλιτεχνικές δημιουργίες· μπορεί απλώς να είναι… σκουπίδια που άφησαν πίσω τους οι επισκέπτες της γκαλερί ή του μουσείου.
Γιόζεφ Μπόις, Ντάμιεν Χιρστ και Μάρτιν Κίπενμπεργκερ έχουν πέσει θύματα… συνεργείων καθαρισμού.
Το 1986, ένα έργο του μεγάλου Γερμανού καλλιτέχνη Γιόζεφ Μπόις είχε έναν λεκέ από γράσο. Ετσι τουλάχιστον έκρινε το συνεργείο καθαρισμού της Ακαδημίας Καλών Τεχνών στο Ντίσελντορφ, το οποίο και… καθάρισε τον λεκέ, προκαλώντας ζημιά στο έργο, που η αξία του άγγιζε τις 400.000 ευρώ.
Το εξειδικευμένο site υπηρεσιών καθαρισμού, Millards Cleaning – Office Cleaning London, έχει αφιερώσει ένα ολόκληρο δημοσίευμα από ζημιές που έχουν προκαλέσει συνεργεία καθαρισμού που… δεν κατάλαβαν.
Το 2001, ο Αγγλος επιδραστικός καλλιτέχνης Ντάμιεν Χιρστ είχε δημιουργήσει μιαν εγκατάσταση με μπουκάλια μπίρας, σταχτοδοχεία, υπολείμματα καφέ σε φλιτζάνια και εφημερίδες, στην Eyestorm Gallery στο Λονδίνο. Το συνεργείο καθαρισμού έκρινε ότι αποτελούσαν σκουπίδια και όχι μέρος της εγκατάστασης. Και σκούπισε… Ο Χιρστ έκρινε ότι αυτή η κίνηση ήταν «φανταστική, πολύ αστεία».
Το 2004, πάλι στο Λονδίνο, υπάλληλος καθαρισμού της Tate Britain, σύμφωνα με δημοσίευμα του Guardian, θεώρησε ότι ένα τμήμα εγκατάστασης του Γερμανού Γκούσταβ Μέτζγκερ ήταν απλώς… μια σακούλα με σκουπίδια, την οποία και συμμάζεψε. Ευτυχώς, η σακούλα κατάφερε να διασωθεί από ειδικό συνεργείο, ωστόσο έπρεπε να αντικατασταθεί, καθότι στην κατάσταση όπου βρέθηκε δεν ήταν δυνατόν να συνεχίσει να αποτελεί μέρος του έργου.
Το 2011, υπάλληλος καθαρισμού του Μουσείου Ostwall στο Ντόρτμουντ της Γερμανίας κατέστρεψε έργο του τρομερού Γερμανού Μάρτιν Κίπενμπεργκερ, αξίας τουλάχιστον 700.000 ευρώ. Το γλυπτό, υπό τον τίτλο «Wenn’s anfängt durch die Decke zu tropfen» («Οταν αρχίζει να στάζει από το ταβάνι»), μεταξύ άλλων περιελάμβανε μια πλαστική λεκάνη, με ένα λεπτό μπεζ στρώμα που αντιπροσωπεύει το αποξηραμένο νερό της βροχής. Αυτό δεν το κατάλαβε το συνεργείο, θεωρώντας ότι πρόκειται περί λεκέ, και έτριψε την επιφάνεια με ένα σφουγγάρι μέχρι να γίνει… λαμπίκο. «Είναι πλέον αδύνατο να το επιστρέψουμε στην αρχική του κατάσταση», είπε εκπρόσωπος του Μουσείου.
Την ίδια χρονιά, στην Ιταλία το 2011, στο μουσείο μοντέρνας τέχνης Museion, στο Μπολτσάνο της βόρειας Ιταλίας, υπάλληλος καθαρισμού θεώρησε ότι μια εγκατάσταση –που περιελάμβανε γόπες τσιγάρων, άδεια μπουκάλια, κομφετί, πεταμένα παπούτσια και ρούχα– ήταν και αυτή σκουπίδια, καθώς είχε προηγηθεί ένα μεγάλο πάρτι στον χώρο του μουσείου.
Οταν οι ίδιοι καλλιτέχνες καταστρέφουν τα έργα τους
«Τις περισσότερες φορές, βλέπουμε κάποιον να καταστρέφει το έργο του ως μια πράξη απογοήτευσης και απέχθειας, κάτι που ταιριάζει με την άποψη της κουλτούρας μας για τους καλλιτέχνες ως βασανισμένες ψυχές, που υποφέρουν για τις δημιουργίες τους, τις διαλύουν με μια κίνηση, που μοιάζει με βρεφοκτονία». Αυτά έγραφε ο Μάικλ Μίλερ στο The New York Times Style Magazine το 2019.
Οπως λέει το δημοσίευμα, η επιθυμία για καταστροφή έργων τέχνης έχει μακρά ιστορία και έχει λάβει πολλές μορφές. Πρώτος διδάξας φέρεται να είναι ο Μιχαήλ Αγγελος, που είχε πάρει ένα σφυρί και κατέστρεψε τμήμα του αριστουργήματός του, της Πιετά, χτυπώντας το αριστερό πόδι και χέρι του Χριστού. Εχουν αναπτυχθεί πολλές θεωρίες για τους λόγους που το έκανε αυτό: τα δύο επικρατέστερα σενάρια θέλουν τον καλλιτέχνη απογοητευμένο από την ποιότητα του μαρμάρου ή φοβισμένο από την υποδοχή που θα είχε το έργο του από την Ιερά Εξέταση, που ενδεχομένως έκρινε το έργο ως «προτεσταντικό».
Ο Κλοντ Μονέ, το 1908, δεν ήταν διόλου ευχαριστημένος με τα νούφαρα που ζωγράφιζε σε μια σειρά πίνακες. Με ένα μαχαίρι κατέστρεψε τουλάχιστον 15 πίνακες. Λέγεται ότι έφταιγε η εγχείρηση καταρράκτη στην οποία είχε υποβληθεί – οι κακές γλώσσες λένε ότι ήταν στο τέλος της καριέρας του και ένιωθε ότι δεν ήθελε να τον συνδέσουν με την τότε νέα γένια καλλιτεχνών, όπως ο Πάμπλο Πικάσο.
Μιχαήλ Αγγελος, Κλοντ Μονέ, Τζον Μπαλντεσάρι, Τζόρζια Ο’Κιφ, Φράνσις Μπέικον, Λουίζ Μπουρζουά, Banksy… με αυτοκαταστροφικές τάσεις.
Ο… νονός της εννοιολογικής τέχνης, Τζον Μπαλντεσάρι, το 1970 αποφάσισε να καταστρέψει ό,τι έργο είχε κάνει μεταξύ 1953 και 1966, καίγοντάς τα σε αποτεφρωτήριο κοιμητηρίου, δημιουργώντας όμως έτσι ένα από τα έργα της conceptual art για τα οποία είναι περισσότερο γνωστός: «The Cremation Project». Σύμφωνα με το ArtNet, το «Cremation Project» ήταν ο θάνατος ενός κινήματος και η γέννηση μιας νέας φάσης καλλιτεχνικής παραγωγής, στην οποία ορκίστηκε με το επόμενο έργο του, με τον τίτλο «I Will Not Make Any More Boring Art» («Δεν θα ξανακάνω βαρετή τέχνη»). Οπως έχουν γράψει επιμελητές του έργου του, αυτή ήταν μια κίνηση «θεραπευτική» για τον ίδιο.
Και η Τζόρζια Ο’Κιφ έχει καταστρέψει, κυρίως τη δεκαετία του ’80, πολλούς πίνακες που ένιωθε ότι είχαν καταστραφεί ή αλλοιωθεί από τους ιδιοκτήτες τους, επαναγοράζοντας τα έργα που είχε η ίδια πουλήσει σε αυτούς. Σύμφωνα με τεχνοκριτικούς, ήθελε να έχει λόγο στην κληρονομιά που θα άφηνε πίσω της και να επιμεληθεί την ίδια τη μνήμη της αλλά και του έργου της.
Κατεστραμμένους καμβάδες, περίπου 100, άφησε πίσω του και ο Φράνσις Μπέικον, όπως φάνηκε από τις επισκέψεις των κληρονόμων του στο ατελιέ του αμέσως μετά τον θάνατό του, το 1992. Λαμβάνοντας υπόψη τον βίαιο και βασανιστικό του χαρακτήρα, όπως γράφεται, αυτό δεν αποτέλεσε έκπληξη, καθώς ο ίδιος κατέστρεφε συχνά έργα του.
Την ίδια χαοτική σκηνή στο ατελιέ της, σύμφωνα με το ArtNet, άφησε πίσω της και η Λουίζ Μπουρζουά μετά τον θάνατό της το 2010, στη Νέα Υόρκη. Και η ίδια, σύμφωνα με δημοσιεύματα, είχε συναισθηματική αστάθεια όσον αφορά τα έργα της, ενώ έπασχε και από εκρήξεις δημιουργικότητας αλλά και άγχους.
Το πιο πρόσφατο, πάντως σχετικό παράδειγμα… είναι εκείνο του Banksy. «Το κορίτσι με το μπαλόνι», που μόλις είχε πωληθεί για 1 εκατ. λίρες σε δημοπρασία στον οίκο Sotheby’s στο Λονδίνο, το 2018, άρχισε να καταστρέφεται μόνο του. Ο καλλιτέχνης είχε τοποθετήσει μία αυτόματη συσκευή καταστροφής εγγράφων, η οποία ωστόσο δεν λειτούργησε σωστά και κατέστρεψε το μισό έργο ενώπιον των άφωνων παρισταμένων – και του πλειοδότη φυσικά. Λέγεται ότι ο καταστροφέας είχε ενεργοποιηθεί από παρόντα συνεργάτη του καλλιτέχνη με τηλεκοντρόλ. Ο ίδιος ο καλλιτέχνης, προφανώς μέσω της ομάδας του, ανέφερε ότι δεν είχε σχεδιάσει τίποτα και δεν είχε καμία γνώση περί όσων διαμείφθηκαν στη δημοπρασία.
Ακολουθήστε το kathimerini.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
Δείτε όλες τις τελευταίες Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο, στο kathimerini.gr