Στο προαύλιο μιας φανταστικής βασιλικής σκηνής, βρίσκονται δύο κεφαλές που αντικρίζουν η μία την άλλη και μοιάζουν να συνομιλούν. Η πέτρινη κεφαλή έχει γένια περσικού τύπου και μπούκλες, αλλά φοράει και στεφάνι ελληνικού τύπου. Η χάλκινη κεφαλή είναι πιθανώς του Απόλλωνα, αλλά θα μπορούσε επίσης να είναι της θεότητας Reshef. Αυτές οι κεφαλές βρέθηκαν στην Κύπρο, όπου οι ελληνικές και οι περσικές επιρροές αναμειγνύονταν μαζί με τους φοινικικούς και άλλους τοπικούς πολιτισμούς.
Βρισκόμαστε στην εποχή της δυναστείας των Αχαιμενιδών στην αρχαία Περσία, η οποία γύρω στο 500 π.Χ. ήταν η μεγαλύτερη αυτοκρατορία στον κόσμο: είχε επίκεντρο το Ιράν και εκτεινόταν από τη Λιβύη μέχρι το Πακιστάν.
Ετσι ξεκινάει η περιήγησή μας στην έκθεση «Πολυτέλεια και δύναμη: από την Περσία στην Ελλάδα», που άνοιξε την περασμένη Πέμπτη στο Βρετανικό Μουσείο. Διαρθρώνεται χρονολογικά σε τρεις θεματικούς άξονες και καλύπτει πέντε αιώνες, από το 550 έως το 30 π.Χ.
Μέσα από περίπου 160 εκθέματα, στην πλειονότητά τους κατοχής του Βρετανικού Μουσείου, από το Αφγανιστάν μέχρι την Ιταλία, αναδεικνύει πώς τα διάφορα στυλ πολυτέλειας συνέδεσαν τους διάφορους λαούς και πολιτισμούς, παρά τα πολιτικά όρια που τους χώριζαν. Επιχειρεί επίσης να επανερμηνεύσει τις ιστορικές προκαταλήψεις πολλών αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, που περιέγραψαν μια «βάρβαρη» Ανατολή αποδυναμωμένη από την παρακμή και την υπερβολή της πολυτέλειας, καθώς εξερευνά μια πιο πολύπλοκη σχέση πολυτέλειας και δύναμης από την Κεντρική Ασία μέχρι τα Βαλκάνια.
Στην είσοδο της πρώτης αίθουσας, βλέπουμε κρεμασμένα υφασμάτινα παραβάν με παραστάσεις του βασιλιά στον θρόνο του και τους αυλικούς τριγύρω του, που επιχειρούν να μας μεταφέρουν νοερά στη σκηνή του Πέρση βασιλιά.
Η Αθήνα του Περικλή πάλευε με την περσική επιρροή ακόμη και όταν οι καλλιτέχνες της χλεύαζαν την ηττημένη αυτοκρατορία.
Στο κέντρο της αίθουσας, μας ελκύει μια συλλογή από περίτεχνα χρυσά και ασημένια ρυτά (δοχεία με ανοικτό στόμιο και οπή κοντά στον πυθμένα που χρησιμοποιούνταν για την έκχυση κρασιού), μια χρυσή κανάτα, ασημένια σκεύη όπως μπολ, κουτάλες (για δοκιμή σε περίπτωση δηλητηρίου), κύπελλο σε μορφή κέρατος και σουρωτήρια κρασιού, τα οποία μας μυούν στην ιεροτελεστία των βασιλικών συμποσίων. Οταν ο βασιλιάς ταξίδευε, οι τοπικοί άρχοντες και οι ευγενείς προσκαλούνταν σε πλούσια γλέντια με εξωτικά φαγητά από όλη την αυτοκρατορία.
Ξεχωρίζει ένα επίχρυσο ασημένιο ρυτό σε σχήμα φτερωτού γρύπα. Το ποτό σε ένα περσικό βασιλικό γλέντι ήταν μια δοκιμασία αυλικής συμπεριφοράς, που απαιτούσε επιδεξιότητα και χάρη. Ενώ έμενε ξαπλωμένος σε έναν καναπέ, ο πότης κρατούσε το ρυτό ψηλά στο ένα χέρι και απελευθέρωνε ένα ρυάκι κρασιού με θεατρικό τρόπο σε ένα μπολ ποτού ισορροπημένο στις άκρες των δαχτύλων του άλλου.
Γύρω τους διάφορα αξιόλογα αντικείμενα μαρτυρούν πώς χρησιμοποιούσαν την πολυτέλεια ως μέσο εξουσίας και κυριαρχίας. Ενα περίτεχνο χρυσό βραχιόλι που στα άκρα του έχει σχήμα γρύπα, ένα ασημένιο μπολ και ένας επιχρυσωμένος ασημένιος αμφορέας μοιάζουν με δώρα σε τελετή φόρου τιμής, που απεικονίζεται σε ανάγλυφο στην Περσέπολη, ενώ ένα ασημένιο μπολ και ένα αλαβάστρινο δοχείο αποθήκευσης αρωματικού λαδιού δόθηκαν ως δώρα από τον Αρταξέρξη και τον Ξέρξη αντίστοιχα σε πιστούς υπηκόους.
Αντικείμενα συνδεδεμένα με πλούτο και κύρος συμπεριελάμβαναν και πλούσια ενδύματα –βλέπουμε την αναπαράσταση μιας βασιλικής ρόμπας που δένει στη μέση και έχει πλούσια κεντήματα και χρυσά διακοσμητικά ραμμένα πάνω της–, χρυσά κοσμήματα, αρώματα και θυμίαμα. Ανάμεσα στα εκθέματα συγκαταλέγονται ένα πήλινο θυμιατό, ένα ασημένιο φτυάρι θυμιάματος, μια χρυσή αρωματοδόχος φιάλη και ένα γυάλινο μπουκάλι για μακιγιάζ ματιών.
Ελληνική λιτότητα
H δεύτερη αίθουσα εστιάζει στη ρήση του Μαντείου των Δελφών: «Τίποτα σε υπερβολή», όπου τα ελληνικά εκθέματα είναι απλά και λιτά, απορρίπτοντας την περσική μεγαλοπρέπεια.
Και εδώ επίσης βρίσκεται στο κέντρο της αίθουσας μια συλλογή από κεραμικά μελανόμορφα και ερυθρόμορφα σκεύη οινοποσίας. Ανάμεσά τους ένα σπάνιο ρυτό με το στόμιο μεταξύ των ποδιών της σφίγγας, το οποίο χρησιμοποιούνταν για τελετουργίες, κύπελλα με τη μορφή κεφαλής ζώων, όπως λιοντάρι και αγριογούρουνο, μπολ και ένας κρατήρας-αγγείο στο οποίο γινόταν η ανάμειξη του κρασιού με το νερό – με παραστάσεις από σκηνές συμποσίων. Ξεχωρίζει για το χιούμορ του ένα κύπελλο με κεφάλι γαϊδουριού. Οταν το κύπελλο άδειαζε, κάλυπτε το πρόσωπο του πότη, μετατρέποντάς τον σε γαϊδούρι. Πρόκειται για μια διαδικασία μεταμόρφωσης, σχεδόν διονυσιακή, και διαφέρει από τα ρυτά περσικού στυλ που μεταδίδουν δύναμη και κύρος.
Μέσα από περίπου 160 εκθέματα, από το Αφγανιστάν μέχρι την Ιταλία, αναδεικνύονται οι δεσμοί μεταξύ λαών και πολιτισμών.
Στη συνέχεια βλέπουμε πώς η Αθήνα του Περικλή πάλευε με την περσική καλλιτεχνική επιρροή ακόμη και όταν χλεύαζε την ηττημένη αυτοκρατορία. Εντυπωσιακά κόκκινα κομμάτια κεραμικής παριστάνουν Πέρσες σε αναξιοπρεπείς πόζες: ο βασιλιάς Μίδας με αυτιά γαϊδουριού παρουσιάζεται ως Πέρσης και ένα κύπελλο απεικονίζει με υποτιμητικό τρόπο μια περσική κεφαλή κάτω από τη φιγούρα μιας Αθηναίας και της υπηρέτριάς της. Δίπλα, μια φιάλη για αρωματικό λάδι σε σχήμα φτερωτής φιγούρας χορευτή, που φοράει παντελόνι και κρατάει ντέφι, γύρω στο 350 π.Χ., υποδηλώνει ότι ο περσικός κόσμος δεν ήταν πλέον απειλητικός και μπορούσε να αφομοιωθεί από τον αθηναϊκό πολιτισμό.
Στα χρόνια του Αλεξάνδρου
Στην τρίτη αίθουσα περνούμε στην εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, όταν οι δύο πολιτισμοί συγχωνεύονται.
Οταν ο Αλέξανδρος κατέκτησε την Περσία, συνδύασε ελληνικά, περσικά και τοπικά στυλ πολυτέλειας, για να βοηθήσει στον καθορισμό ενός νέου τύπου διακυβέρνησης.
Ειδικότερα, ξεχωρίζουν η αναπαράσταση μιας στολής ιππασίας με χρυσά διακοσμητικά, που περιλαμβάνει παλτό και παντελόνι με καλυμμένα πέλματα, και ένα χρυσό στεφάνι από την Τουρκία, παρόμοιο με εκείνο που βρέθηκε στον βασιλικό τάφο του πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Φιλίππου Β΄, στη Βεργίνα.
Το χρυσό στεφάνι βελανιδιάς, που αποτελείται από δύο κλαδιά με μια μέλισσα και δύο τζιτζίκια, αναδεικνύει την εξάπλωση της πολυτέλειας σε όλη την περιοχή και πώς εξελίχθηκε μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου, το 323 π.Χ.
Τις εντυπώσεις όμως κλέβει ο εντυπωσιακός θησαυρός χρυσών αγγείων από το Panagyurishte της Βουλγαρίας στο κέντρο της τρίτης αίθουσας.
Ο θησαυρός αυτός, που ζυγίζει συνολικά 6,164 κιλά, ανακαλύφθηκε τυχαία από τρία αδέλφια καθώς έσκαβαν πηλό για τούβλα το 1949.
Χαρακτηρίζεται από ανώτερη και εξελιγμένη δεξιοτεχνία και αποτελείται από μία φιάλη, έναν αμφορέα-ρυτό, τρία ρυτά με γυναικείες κεφαλές, δύο ρυτά που απολήγουν σε κεφαλή ελαφιού κι ένα σε κεφαλή κριαριού, ενώ ένα άλλο ρυτό απολήγει σε ημίτομο τράγου.
Ενώ τα σχήματα των αγγείων παραπέμπουν σε ανατολικά/αχαιμενιδικά πρότυπα, η τεχνοτροπία και η διακόσμησή τους είναι ελληνική, γεγονός που πιστοποιεί τις πολύχρονες επαφές ανάμεσα στους δύο πολιτισμούς.
Διάρκεια έως τις 13 Αυγούστου.
Η πολυτέλεια είχε τη δική της Ιστορία
Λέγεται ότι η Ιστορία γράφεται από τους νικητές. Ετσι και τα περισσότερα αρχαία κείμενα που περιγράφουν τους ελληνοπερσικούς πολέμους γράφτηκαν από Ελληνες, πολλοί από τους οποίους όταν εξηγούσαν τις νίκες τους εναντίον των Περσών, παρουσίασαν τους Ελληνες ως υπερασπιστές της δημοκρατίας και των ελληνικών ιδανικών της απλής ζωής και της αυτοπειθαρχίας, ενώ τους Πέρσες ως παρηκμασμένους, θηλυπρεπείς «βαρβάρους» που υπέκυπταν στην υπερβολή της πολυτέλειας. Ανέκαθεν, όμως, υπήρχε και αμοιβαίος σεβασμός ανάμεσα σε αυτούς τους δύο κόσμους, όπως καταδεικνύουν τα αρχαιοελληνικά κείμενα, από τον Ηρόδοτο έως τη γνωστή τραγωδία του Αισχύλου, Πέρσες. Πρόκειται για τη σχέση με το ξένο και το διαφορετικό, ένα μείγμα αποτροπιασμού και θαυμασμού που έχει να κάνει με την πρόσληψη του Αλλου.
«Θησαυρός σε αφθονία»
Στην αρχή της έκθεσης παρατίθεται απόσπασμα από τον Ηρόδοτο του 479 π.Χ., όπου εξιστορεί τη σκηνή του Πέρση διοικητή: «Θησαυρός υπήρχε σε αφθονία – σκηνές γεμάτες χρυσά και ασημένια έπιπλα. Οταν είδε ο Παυσανίας τα πλούσια κεντήματα, δεν πίστευε στα μάτια του».
Η ιστορία της πολυτέλειας είναι ευρύτερη από τα ιστορικά δυαδικά στοιχεία της Περσίας και της Ελλάδας και ο ελληνοπερσικός κόσμος ήταν ένα δίκτυο εκατοντάδων πολιτισμικών ομάδων με συνεχείς αλληλεπιδράσεις.
Ενα ανάγλυφο παριστάνει τον Δαρείο Α΄ που λατρεύει τον θεό Ανουβι σε αιγυπτιακό στυλ, ενώ σε μια ζωφόρο από το μνημείο των Νηρηίδων, ο Ελληνας βασιλιάς της Λυκίας, Αρμπίνας, απεικονίζεται να κάθεται στον θρόνο σαν Πέρσης μονάρχης, με τα πόδια του υψωμένα πάνω από το έδαφος και με μια ομπρέλα, υπέρτατο περσικό σύμβολο της αντρικής εξουσίας, να τον προστατεύει από τον ήλιο. Τα ρούχα του και το καπέλο του είναι επίσης περσικού στυλ.
Καλλιτεχνικές «ανταλλαγές» από τους κλασικούς χρόνους και την ελληνιστική εποχή αποτυπώνονται στην έκθεση του Βρετανικού Μουσείου
Στη συνέχεια, βλέπουμε πώς η κλασική Αθήνα πάλεψε με την περσική καλλιτεχνική επιρροή ακόμη και όταν χλεύαζε την ηττημένη αυτοκρατορία. Απεικονίσεις των Περσών σε ελληνικά κεραμικά αγγεία αλλάζουν στο πέρασμα της Ιστορίας, πριν, κατά και μετά τους πολέμους. Στην αρχή τους αναπαριστούν ως ευγενείς πολεμιστές, κατόπιν τους γελοιοποιούν πάνω σε ένα γάιδαρο, μετά τους ταπεινώνουν, τοποθετώντας τους κάτω από γυναίκες, και στη συνέχεια, μετά την κατάρρευση της περσικής αυτοκρατορίας, τους απεικονίζουν με σεβασμό ως τον καμηλοκαβαλάρη και τον φτερωτό χορευτή.
Τέλος, οι δύο πολιτισμοί συγχωνεύονται καθώς ο Μέγας Αλέξανδρος κατακτά την Περσία. Με την ίδρυση πόλεων και βιβλιοθηκών και τη συμμετοχή επιστημόνων και γεωγράφων στις εκστρατείες του, άλλαξε την ιστορία του κόσμου με τη διάδοση του ελληνικού πολιτισμού στην Ευρασία και τη μίξη του με τις τοπικές παραδόσεις και έθιμα των άλλων πολιτισμών. Ο Μέγας Αλέξανδρος είναι αυτός που αποδέχτηκε τον Αλλο και την απόλυτη ιδιαιτερότητά του. Μια προτομή από αλάβαστρο, μολονότι μοιάζει με Αιγύπτιο φαραώ, αναπαριστάνει είτε τον Μέγα Αλέξανδρο είτε έναν από τους πρώτους ελληνιστικούς βασιλιάδες στην Αίγυπτο, πιθανώς τον Πτολεμαίο Α΄ ή Β΄, οι οποίοι υιοθέτησαν την παραδοσιακή φαραωνική εικονογραφία για να απεικονίσουν τους εαυτούς τους ως νόμιμους ηγεμόνες της Αιγύπτου.
Η έννοια των Περσών ως «βαρβάρων» εξιλεώνεται μέσα από τον πλούτο του πολιτισμού τους και των συνηθειών τους. Παρά ταύτα η έκθεση δεν κατορθώνει να αποδώσει με ζωντάνια και φαντασία πώς τα διάφορα στυλ πολυτέλειας συνέδεσαν διαχρονικά τη Δύση και την Ανατολή.
Βασιλικό μεγαλείο
Το ντεκόρ της έκθεσης: κρεμασμένα υφασμάτινα παραβάν, παραστάσεις από κολόνες στους τοίχους και η μοβ επένδυση των εκθεσιακών βιτρινών, επιχειρούν να δώσουν την αίσθηση του βασιλικού μεγαλείου με μια θεατρικότητα που πλησιάζει τα όρια του κιτς. Επίσης εκτός από δύο φιλμ που λειτουργούν ως συνδετικοί κρίκοι μεταξύ των αιθουσών και για να γίνει η ιστορία κατανοητή, καθώς και τα βίντεο που εξηγούν και αναδημιουργούν τις τεχνικές των κυπέλλων «δικτυωτού γυαλιού», των μαύρων εφυαλωμένων κεραμικών, όπως και την εξαγωγή της μοβ βαφής από σαλιγκάρια murex, η έκθεση δεν προσφέρει κανένα είδος διαδραστικότητας για το κοινό.
Η επιμελητική προσέγγιση είναι πρωτότυπη και επίκαιρη, και εντάσσεται στο πλαίσιο των μετα-αποικιοκρατικών προσεγγίσεων, σύμφωνα με τις οποίες οι μέχρι τώρα ιστορικές αναλύσεις προσπερνούσαν τις πολλαπλές διαστάσεις ενός σπουδαίου πολιτισμού, όπως ο περσικός. Στην πράξη όμως το αποτέλεσμα είναι υποτονικό και η έκθεση δεν κατορθώνει να αποδώσει με ζωντάνια το πολιτισμικό παλίμψηστο αυτών των σημαντικών ιστορικών περιόδων.