«Izeja uz pilsetu». Ή αλλιώς, στα ελληνικά, «έξοδος προς την πόλη». Προς τη Ρίγα της Λετονίας συγκεκριμένα, όπου ένα παγωμένο, χειμωνιάτικο απόγευμα προσγειώνεται μια ελληνική δημοσιογραφική αποστολή, με στόχο να παρακολουθήσει μια θεατρική παράσταση για έναν διάσημο Λετονοαμερικανό ζωγράφο, το όνομα του οποίου προφέρεται πιο εύκολα. Στους δρόμους προς το θέατρο Dailes της Ρίγας, όπου δημιουργήθηκε η συγκεκριμένη παραγωγή (σε συνεργασία με το Teatropole της Πολωνίας), μπορεί κανείς να συναντήσει κτίρια και μνημεία με επιρροές σοβιετικής αισθητικής, να ακούσει γλάρους της Βαλτικής να πετούν πάνω από την πόλη, να δει προσόψεις δημόσιων υπηρεσιών φωτισμένες στα χρώματα της Ουκρανίας και, βέβαια, να προσπαθήσει, ματαίως, να προστατευτεί από το κρύο.
Αρκετά όμως με την περιηγητική ματιά: ο λόγος που μας έφερε στη Ρίγα είναι το «Rohtko» (sic), μια παράσταση με τον σπουδαίο εξπρεσιονιστή Μαρκ Ρόθκο (1903-1970) στο επίκεντρο, την οποία σκηνοθετεί ένας μαθητής του ξακουστού Κριστιάν Λούπα, ο οποίος, χαράζοντας έναν νέο δρόμο από εκείνον του δασκάλου του, έχει αναγνωριστεί στην Ευρώπη για πολυμεσικές παραστάσεις όπως το «Lokis» του 2017 και το «Respublica» του 2020: ο 39χρονος Λούκας Ταρκόφσκι.
«Δεν είναι μια παράσταση μόνο για τον Ρόθκο, για την αυθεντικότητα ή για την αγορά της τέχνης», λέει στους δημοσιογράφους ο Ταρκόφσκι, περιγράφοντας την ιδέα πίσω από το πολύπλευρο καλλιτεχνικό εγχείρημά του που θα παρουσιαστεί στην κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση από τις 25 έως τις 28 Μαΐου. «Μέρος της έμπνευσης αντλήθηκε από ένα βιβλίο του Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν, που με βοήθησε να “επιβιώσω” στην Κίνα και να καταλάβω αυτόν τον κόσμο», εξηγεί ο Πολωνός σκηνοθέτης, συστήνοντας σε κάποιους από εμάς τον συγκεκριμένο Κορεάτη φιλόσοφο και το δοκίμιό του «Shanzhai: Deconstruction in Chinese», που κυκλοφόρησε το 2017.
«Ο Χαν», συνεχίζει ο Ταρκόφσκι, «καταπιάνεται με τις δυτικές έννοιες του ευτελούς, του αυθεντικού, του αντιγράφου και του πλαστού, η ύπαρξη των οποίων συνιστά μια τεράστια πολιτισμική –ακόμη και οντολογική– διαφορά με τον ασιατικό τρόπο σκέψης. Θέλησα λοιπόν να προσεγγίσω την τέχνη του Ρόθκο, που τόσο είχε συνδεθεί με την αγορά της τέχνης και με την οικονομική χειραγώγησή της, μέσα από τον ασιατικό πολιτισμό, που νομίζω ότι είναι περισσότερο προετοιμασμένος για το μέλλον. Είναι συνυφασμένος με τα NFTs (σ.σ.: μη ανταλλάξιμα ψηφιακά αντικείμενα), γιατί σε αντίθεση με τον δυτικό δεν δίνει τόση έμφαση στο αυθεντικό. Το αυθεντικό, γράφει ο Χαν, είναι ένα “ίχνος της σκέψης”. Και με τα NFTs μπορεί να αναπαραχθεί άπειρες φορές, δίνοντάς μας τη δυνατότητα για ένα “αυθεντικό αντίγραφο”».
Ο τίτλος του έργου «το όνομα του Ρόθκο αναγραμματισμένο ως «Rohtko»– παραπέμπει στις απομιμήσεις επώνυμων προϊόντων («Adibas», «Somy» κ.λπ.), αλλά και σε ένα σκάνδαλο πλαστογραφίας που είχε ταράξει τη σύγχρονη αγορά τέχνης: το 2004 ένας πίνακας του εξπρεσιονιστή ζωγράφου πωλήθηκε από τη διευθύντρια της νεοϋορκέζικης γκαλερί Knoedler, Αν Φρίντμαν, στον επιχειρηματία Ντομένικο ντε Σόλε έναντι 8,5 εκατομμυρίων δολαρίων, όμως αποδείχθηκε ότι ήταν πλαστός. Το γεγονός βρίσκεται στο επίκεντρο της παράστασης του Λούκας Ταρκόφσκι, από την οποία δεν λείπει και η περίφημη άρνηση του Ρόθκο το 1959 να εκθέσει τα έργα του στο πολυτελές εστιατόριο Four Seasons, στο οποίο επέστρεψε την υψηλή αμοιβή του.
Ερωτήματα
Το έργο θίγει ένα πλήθος ζητημάτων για το γνήσιο, το αντίγραφο και το «γνήσιο αντίγραφο», για την αγορά τέχνης, για την έννοια του ωραίου και την τιμή του.
Το εικαστικά και λειτουργικά εντυπωσιακό –και εναλλασσόμενο– σκηνικό της τετράωρης παράστασης (ένα κινεζικό εστιατόριο, μια κατάλευκη γκαλερί, ένα κρεβάτι με ανακατωμένα στρωσίδια όπου ο ζωγράφος αποφασίζει να δώσει τέλος στη ζωή του) φιλοξενεί χαρακτήρες όπως αυτάρεσκοι έμποροι τέχνης, αφανείς διανομείς φαγητού, άποροι αλλά ονειροπόλοι ηθοποιοί, ο Ρόθκο και η σύζυγός του και άλλα υπαρκτά πρόσωπα, τα οποία, μέσα από το κείμενο της Aνκα Χέρμπουτ, θίγουν ή υπαινίσσονται ένα πλήθος ερωτημάτων: για το γνήσιο και για το αντίγραφο, για την αγορά τέχνης ως «μαύρη» αγορά, για το «γνήσιο αντίγραφο», για την έννοια του ωραίου και την υψηλή ή χαμηλή τιμή του, για την τέχνη ως σχέση με τον κόσμο.
Η δράση συνοδεύεται ενίοτε από εκκωφαντική ηλεκτρονική μουσική, κυρίως όμως κινηματογραφείται και προβάλλεται ταυτόχρονα σε οθόνες ύψους επτά μέτρων, με τον θεατή να επιλέγει αν θέλει να εστιάσει στη χειροπιαστή αυθεντικότητα του θεάτρου ή στο διαμεσολαβητικό βλέμμα της κινηματογραφικής κάμερας.
Αραγε λοιπόν υπάρχουν και μορφές τέχνης που είναι πιο γνήσιες από άλλες; «Στην επαφή με την τέχνη, το πιο αληθινό στοιχείο είναι η εμπειρία», απαντά στο δημοσιογραφικό ερώτημα ο Πολωνός σκηνοθέτης. «Σημασία δεν έχει ό,τι συμβαίνει στη σκηνή, αλλά ό,τι συμβαίνει στον θεατή. Αυτό έχει μεγαλύτερη σημασία και για εμάς: το πώς θα χτίσουμε περίπλοκες πραγματικότητες, που θα οδηγήσουν τον θεατή μέσα από τη διαδικασία της παράστασης, μέσα από αυτή την υβριδική μορφή τέχνης, προς μια μοναδική εμπειρία. Την ονομάζω “υβριδική”, γιατί δεν είναι στα αλήθεια θέατρο, σινεμά ή συναυλία. Η εμπειρία υπερβαίνει τα διανοητικά ερωτήματα. Πρέπει να διασχίσεις πολύ λεπτές νοητικές μεθόδους για να προσεγγίσεις τελικά τα συναισθήματα και για να φτάσεις εκεί όπου δεν υπάρχουν πια άλλες λέξεις. Αυτή είναι η δύναμη της τέχνης: να φτάσουμε εκεί που οι λέξεις δεν μπορούν. Πάντοτε λέω ότι αν ξέρεις πώς να εξηγήσεις μια παράσταση με λόγια, ίσως δεν πρέπει να την ανεβάσεις. Εκεί πιστεύω ότι πρέπει να φτάνει το θέατρο: εκεί όπου δεν ευδοκιμούν τα λόγια, αλλά ένα είδος αυθεντικότητας της εμπειρίας».
Φιλοσοφικές διαφορές
Μιλώντας πάντως για λέξεις και για εμπειρίες, σε κάποιο σημείο του έργου, ένα ζευγάρι Κινέζων αναρωτιέται γιατί οι άνθρωποι στη Δύση είναι τόσο δυστυχείς. Φταίει η δυτική φιλοσοφία, απαντούν· πώς όμως άραγε να παράγει κανείς τέχνη, όταν δεν είναι χαρούμενος, όταν δεν γελάει; Ρωτάμε τον Λούκας Ταρκόφσκι για τις απαρχές του ενδιαφέροντος της δυτικής φιλοσοφίας για κάθε τι το πρωτότυπο, το αυθεντικό. Και εκείνος απαντάει για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, που σηματοδοτείται από τις έννοιες της αρχής και του τέλους, οι οποίες προέρχονται από τον χριστιανισμό και από τη ζωή του Ιησού, που επίσης έχει συγκεκριμένα εναρκτήρια και καταληκτικά ορόσημα.
«Ο ασιατικός πολιτισμός από την άλλη», καταλήγει ο Ταρκόφσκι, «βασίζεται σε ένα κυκλικό σύστημα, χωρίς αρχή και τέλος, όπου ό,τι δημιουργείται άπαξ και διά παντός είναι ό,τι δεν αποτελεί μέρος μιας αέναης διαδικασίας. Καθώς το “γνήσιο” είναι ένα ίχνος της σκέψης, τα πράγματα επανεμφανίζονται. Ενας μαθητής μπορεί να ζωγραφίσει κάτι καλύτερα από τον δάσκαλό του, ενώ στον δικό μας πολιτισμό, έτσι και δημιουργηθεί κάτι, τελείωσε. Στον ασιατικό, το δημιούργημα είναι ένα από τα αντίτυπα μιας συγκεκριμένης ιδέας, που δύναται να επανεμφανιστεί, να ξαναγεννηθεί σε πολλές παραλλαγές. Υπάρχει ένα παρεκκλήσι στην Ιαπωνία, που πρόσφατα αφαιρέθηκε από τη λίστα μνημείων της UNESCO, γιατί κάθε 25 χρόνια οι κάτοικοι το κατεδάφιζαν και το ξανάχτιζαν σαν καινούργιο. Το έκαναν για να διδάσκουν τη νέα γενιά πώς να το κρατούν ζωντανό και γιατί κατά τη γνώμη τους, αν κάτι φθαρεί, λ.χ. από τις εναλλαγές του καιρού, δεν έχει πλέον σύνδεση με το αυθεντικό. Δεν αντιλαμβάνονται γιατί δεν ξαναχτίζουμε την Ακρόπολη από την αρχή, ώστε να γίνει όπως υποτίθεται ότι ήταν. Βλέπετε πόσο διαφορετική προσέγγιση προϋποθέτει μια τέτοια σκέψη. Η οποία δεν είναι σωστή ή λάθος. Και οι δύο προσεγγίσεις είναι σωστές και λάθος, όπως η γάτα του Σρέντινγκερ».