Η ατμόσφαιρα ήταν ήδη ηλεκτρισμένη, όταν φτάσαμε στην κατάμεστη αίθουσα εκδηλώσεων του Κολεγίου του Winchester αργά το απόγευμα της Παρασκευής 19 Μαΐου. Eνα από τα παλαιότερα οικοτροφεία της Βρετανίας, το Κολέγιο ίσως είναι σήμερα γνωστότερο ως τόπος φοίτησης του τωρινού πρωθυπουργού της χώρας, Ρίσι Σούνακ. Οι μαθητές τέτοιων ιδρυμάτων εξασκούνται όχι μόνο στα Αρχαία Ελληνικά, αλλά και στην κριτική σκέψη, στη σύνθεση επιχειρημάτων και στον δημόσιο διάλογο. Σε αυτό το πλαίσιο εξάσκησης σκέψης και επιχειρηματολογίας εντάχθηκε το εικονικό δικαστήριο για το ιδιοκτησιακό καθεστώς των Μαρμάρων του Παρθενώνα, στο οποίο, όπως ενημερωθήκαμε από την «Καθημερινή», είχαν κληθεί να λάβουν μέρος μαθητές του Κολεγίου και φοιτητές τοπικών πανεπιστημίων υπό την καθοδήγηση έγκριτων νομικών, δικηγόρων και δικαστών.
Οι τοίχοι με την ξύλινη επένδυση και τα πορτρέτα ιστορικών σχολικών προσωπικοτήτων, αλλά και οι παρατεταγμένες ομάδες των αντιδίκων προσέδιδαν στον χώρο μια αίσθηση πραγματικού δικαστηρίου, όπως και το κάλεσμα στο ακροατήριο να σηκωθεί για την είσοδο των δικαστών. Ο προεδρεύων δικαστής εξήγησε ότι σκοπός της αντιδικίας ήταν να εξεταστεί αν το Βρετανικό Μουσείο έχει τον τίτλο ιδιοκτησίας των Μαρμάρων και όχι αν τα Μάρμαρα πρέπει να επιστραφούν στην Ελλάδα. Συνεπώς, οι δύο πλευρές ασχολήθηκαν αρχικά με το «Tort of Conversion», το βρετανικό νομικό πλαίσιο που αφορά αποζημιώσεις για στέρηση αγαθών.
Το βασικό ερώτημα που απασχόλησε τις δύο πλευρές ήταν αν ο Ελγιν λειτούργησε παράνομα αφαιρώντας τα Μάρμαρα από τον Παρθενώνα ή αν έδρασε μέσα στο επιτρεπόμενο νομικό πλαίσιο της εποχής. Επίμαχο σημείο το περίφημο, αλλά όπως φαίνεται ανύπαρκτο, φιρμάνι των οθωμανικών αρχών της Αθήνας, το οποίο υπάρχει μόνο ως ιταλική μετάφραση, και μάλιστα αμφιλεγόμενη. Οι μεν συνήγοροι της Ελλάδας υποστήριξαν ότι η μετάφραση της άδειας των οθωμανικών αρχών δεν είναι αξιόπιστη πηγή, και ότι έδινε άδεια αφαίρεσης τμημάτων του μνημείου που ήταν στο έδαφος ή δεν ήταν μέρος του κτιριακού συνόλου. Εκαναν μάλιστα αναφορά και σε δωροδοκία των Οθωμανών από τον Ελγιν.
Αντίθετα, οι συνήγοροι του Βρετανικού Μουσείου υποστήριξαν ότι το σχετικό έγγραφο μπορεί να ερμηνευθεί ως άδεια αφαίρεσης διακοσμητικών τμημάτων και ότι αφού ήταν αρκετό για να πείσει την αρμόδια επιτροπή του Βρετανικού Μουσείου του 1817 που αποφάσισε να αγοράσει τα Μάρμαρα από τον Ελγιν, δεν τίθεται ενδεχόμενο επανεξέτασης της κυριότητας του τίτλου έπειτα από δύο αιώνες.
Σε αυτό το σημείο, έγινε ξεκάθαρο ότι το ιδιοκτησιακό ζήτημα των Μαρμάρων δεν μπορεί να εξεταστεί αποκλειστικά με νομικά επιχειρήματα από διαφορετικούς αιώνες και ότι έχει ηθικές διαστάσεις. Οι συνήγοροι της Ελλάδας αναφέρθηκαν στη θέση του Αμερικανού νομικού φιλοσόφου Ρόναλντ Ντουόρκιν ότι το δίκαιο διαμορφώνεται από τις ηθικές αξίες κάθε εποχής. Μια πράξη που, θεωρείτο νόμιμη και ηθική τον 19ο αιώνα, σήμερα είναι παράνομη και κατακριτέα. Εφεραν έτσι παραδείγματα από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Γαλλία, όπου το νομικό πλαίσιο προστασίας μουσειακών συλλογών άλλαξε τα τελευταία χρόνια με κυβερνητική απόφαση, ώστε να επιτραπεί ο επαναπατρισμός στον τόπο καταγωγής τους αντικειμένων που είχαν συλλεχθεί με ανήθικα μέσα στο παρελθόν. Εντύπωση προκάλεσε στο ακροατήριο η διαπίστωση ότι ο νόμος του 1963 που απαγορεύει την αφαίρεση αντικειμένων από συλλογές βρετανικών μουσείων θεσπίστηκε ώστε να αποτραπεί ο επαναπατρισμός ευρωπαϊκών αντικειμένων που είχαν κλαπεί από τους ναζί κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και κατέληξαν μεταπολεμικά στη Βρετανία.
Το βασικό ερώτημα ήταν αν ο Ελγιν λειτούργησε παράνομα αφαι- ρώντας τα Μάρμαρα από τον Παρθενώνα ή αν έδρασε μέσα στο νομικό πλαίσιο της εποχής.
Μετά τις δύο αγορεύσεις η δημόσια συζήτηση συνεχίστηκε γύρω από το σχόλιο ενός μαθητή για τη δημιουργία αντιγράφων των Μαρμάρων για το Βρετανικό Μουσείο. Ο εκπαιδευτικός και επιμορφωτικός σκοπός του Βρετανικού Μουσείου που επιτρέπει την παρουσίαση των Μαρμάρων του Παρθενώνα σε σχέση με άλλους παγκόσμιους θησαυρούς, οι οποίοι είναι συχνά αντίγραφα πρωτότυπων έργων, θα μπορούσε να επιτευχθεί πιο εύστοχα με πιστά αντίγραφα των Γλυπτών στην αρχική τους μορφή με χρώμα και λεπτομερή αποτύπωση αυθεντικών χαρακτηριστικών. Μια ιδέα που έμοιαζε να ικανοποιεί σημαντική μερίδα του κοινού.
Η συνεδρίαση έληξε καθώς είχε πια βραδιάσει και ο πρόεδρος ανακοίνωσε ότι το δικαστήριο επιφυλάσσεται να αποφασίσει επί του ιδιοκτησιακού ζητήματος. Και ενώ ηθικά και νομικά ερωτήματα για το πού ανήκουν τα Μάρμαρα του Παρθενώνα παραμένουν ανοιχτά, φύγαμε με την εντύπωση ότι μεγάλο μέρος των νέων Βρετανών του 21ου αιώνα πιστεύει στις αξίες της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης και είναι έτοιμο να αντιμετωπίσει το παρελθόν με αρετή, τόλμη και φαντασία.
* Η κ. Μαριλένα Αλιβιζάτου είναι επίτιμη λέκτωρ Μουσειολογίας και Πολιτιστικής Κληρονομιάς στο University College London.
** Η κ. Λήδα Χαρσούλη είναι αρχιτέκτων – μηχανικός, ιδρυτικό μέλος γραφείου Superfusionlab.