Ηιστορία, ως αναλυτική επιστήμη, αφορά μεγάλα πλήθη ανθρώπων στην πραγματικότητα όλους τους ανθρώπους. Και όπως η πολιτική, η ιστορία αφορά ακόμη και όσους δεν ενδιαφέρονται καθόλου γι’ αυτήν, δεν έχουν ποτέ στη ζωή τους ασχοληθεί μαζί της. Και ο λόγος που κάνει την ιστορία να αφορά πολλούς ανθρώπους, είναι ότι συντάσσει, στην πραγματικότητα κυριολεκτικά δημιουργεί, τον χρόνο των κοινωνιών. Ομως, η ιστορική επιστήμη έχει ενσωματωμένο στο επιστημονικό και ένα επίδικο αντικείμενο, που είναι η σημασία της ερμηνείας του παρελθόντος στο παρόν και για το παρόν των ανθρώπων. Πρόκειται για μη υλικό θεσμό ο οποίος αναφύεται από τη λειτουργική σχέση μεταξύ παρελθόντος και παρόντος.
Ας δεχτούμε προσωρινά ως υπόθεση ότι αυτό που ονομάζουμε κατ’ οικονομία μη υλικό θεσμό προκύπτει από το γεγονός πως οι ανθρώπινες κοινωνίες αποτελούν ταυτοχρόνως το αντικείμενο της ιστορίας και το υποκείμενο που τη μελετάει. Και φυσικά βρίσκονται και τα δύο ταυτοχρόνως, το υποκείμενο και η ιστορία του, το ένα εντός του άλλου αφενός, και αφετέρου σε συνεχή κίνηση με τροχιές που δεν είναι ούτε παράλληλες ούτε συγχρονισμένες ούτε ταυτόσημες. Η σύσταση του θεσμού αυτού θεμελιώνεται σε μία πρωταρχική ανθρώπινη δημιουργία που δεν είναι άλλη από το φερόμενο ως δεδομένο και αυτονόητο παρελθόν.
Γνωρίζουμε πως κάποτε, στο βάθος των αιώνων, οι άνθρωποι άρχισαν να θάβουν τους νεκρούς τους. Ας παρακάμψουμε τον τρόπο της ταφής, τη μορφή των τάφων, τις ποικίλες κοινωνικές λειτουργίες των λειψάνων και ας περιοριστούμε στην πράξη της ταφής καθαυτής. Και όπως υποδεικνύει ο Andre Leroi-Gourhan, να «θεωρήσουμε το προϊστορικό ντοκουμέντο όχι ως ημερολόγιο, αλλά ως κείμενο». Το σώμα του νεκρού, από το οποίο (όπως πίστευαν) έχει αποχωριστεί η ψυχή που συνεχίζει την αθανασία της, είναι το μοναδικό απτό στοιχείο μιας ζωής. Ζωής, όχι όμως με την έννοια της ύπαρξης – επειδή αυτή συνεχίζεται.
Αλλά ζωής με την έννοια της διάρκειας από τη γέννηση έως και τον θάνατο. Το λείψανο θάβεται. Δηλαδή φυλάγεται προστατευμένο στη γη, πιθανότατα ως απόδειξη της παρουσίας του. Παρουσία η οποία βεβαίως είναι τετελεσμένη, παρελθούσα αφού έχει επέλθει ο θάνατος. Η ταφή του νεκρού θεμελιώνει όπως γνωρίζουμε το κάθε είδους έχειν του ως κληρονομιά προς τους επιγόνους.
Ομως η θεμελίωση των δικαιωμάτων νομιμοποιείται, αποκτά καταστατική σημασία μόνον επειδή ήταν έτσι όσο αυτός ζούσε. Και συχνά ήταν έτσι για μία σειρά προγόνων του, γεγονός που καθιστά ισχυρότερη την καταστατική σημασία του παρελθόντος. Νομιμοποιείται, δηλαδή, χάρη στην παρελθούσα κατάσταση των πραγμάτων η οποία είχε μία μεγάλη ή μικρότερη διάρκεια. Ωστόσο, η υλική κληρονομιά καθαυτή δεν θα πρέπει να είναι σημαντική παράμετρος παρά μόνο για τη νεότερη ιστορική περίοδο – για προηγούμενους αιώνες μάλλον ήταν δευτερεύουσας σημασίας.
Πιστεύω πως πιο σημαντικό είναι η ταφή καθαυτή. Αυτή η πράξη, και όλο το τελετουργικό με το οποίο επενδύεται, θα πρέπει να σηματοδοτεί με συμβολικό τρόπο ένα ιδιαιτέρως κρίσιμο κατώφλι του ανθρώπινου πολιτισμού: τον διαχωρισμό του παρελθόντος από το παρόν. Διαχωρισμός ο οποίος επενδύεται με κάθε είδους αφηγηματικό λόγο που νομιμοποιεί διά του παρελθόντος τους κανόνες του κοινωνικού βίου, αυτούς οι οποίοι ισχύουν στο εκάστοτε παρόν. Και εγγυητές αυτής της παράδοσης είναι οι ψυχές των προγόνων: το παρελθόν ζει μέσα από την αθανασία των ψυχών τους, οι οποίες ως αθάνατες υπάρχουν διάχυτα στο παρόν και εγγυώνται την ισχύ των παραδομένων κανόνων από το παρελθόν στους ζώντες στο εκάστοτε παρόν.
Ας προσθέσουμε ένα γνωστό παράδειγμα. Η αναζήτηση του σώματος του Μεγάλου Αλεξάνδρου του Μακεδόνα από τους στρατηγούς επιγόνους της εξουσίας του, είχε ως προφανή, υποθέτω, σκοπό τη νομιμοποίηση του ελέγχου της εξουσίας του στρατηγού που θα το κατείχε, στο σύνολο της κατακτημένης επικράτειας. Από τη στιγμή που τα πράγματα οδήγησαν τον κάθε στρατηγό να δημιουργήσει το δικό του βασίλειο και να κατακερματιστεί πολιτικά ο κατακτημένος από τον Αλέξανδρο χώρος, ξεχάστηκε η αναζήτηση του σώματος του Μακεδόνα κατακτητή. Και σήμερα δεν γνωρίζουμε καν πού βρίσκεται ο τάφος του. Η αναζήτηση του τάφου του Μακεδόνα στρατηλάτη επανήλθε στο ελληνικό πολιτικό προσκήνιο μετά τη διάλυση της ενιαίας Γιουγκοσλαβίας το 1990, επειδή ένα τμήμα της σύγχρονης ελληνικής πολιτικής ελίτ και ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας υπό ενδεή ιστορική ταυτότητα αισθάνθηκαν απειλούμενα από το μικρό και χωρίς μέσα κράτος της Πρώην Γιουγκοσλαβικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας.
Οι τάφοι, όπως και τα κάθε είδους μνήματα των ανθρώπων, προστατεύονται με τον αυστηρό κανόνα του ασύλητου η παράβαση του οποίου τιμωρείται βαρύτατα. Νοηματοδοτούνται δηλαδή, όπως και οι ψυχές των νεκρών, με ιερή σημασία. Ισως είναι ευνόητο αλλά ας τονίσω πως όσο πιο μεγάλης σημασίας είναι τα διακυβεύματα στο εκάστοτε παρόν, τόσο πιο μεγάλη είναι η προσπάθεια συμβολικής κατοχύρωσης του παρελθόντος μέσω των νεκρών. Και το μεγαλύτερο, συνήθως, διακύβευμα είναι ο έλεγχος της εξουσίας.
Πέρα από τις υπερβολές που συνήθως καταντούν καρικατούρες, όπως η παραπάνω (αυτές πάντα υπάρχουν και εύκολα διαπιστώνονται), ας υπενθυμίσω ενδεικτικά το γαλλικό Pantheon. Εκεί, είναι, υποτίθεται, θαμμένοι οι αρχηγοί του γαλλικού εθνικού κράτους περίπου από την επανάσταση. Και επίσης να θυμίσω τον καθεδρικό ναό του Saint Denis στο ομώνυμο παρισινό προάστιο, όπου είναι θαμμένοι οι περισσότεροι βασιλείς των Γάλλων και πολλοί ισχυροί αριστοκράτες, μέλη μεσαιωνικών και νεότερων δυναστειών, που κυβέρνησαν μικρά ή μεγάλα τμήματα της σημερινής Γαλλίας.
Υποθέτουμε ότι ο ιερός χαρακτήρας των τάφων (όπως, άλλωστε, και της τελετουργίας της ταφής) έχει πολλές συμπαραδηλώσεις. Από αυτές η σημαντικότερη, νομίζω, υποδηλώνει πως το παρελθόν από τη μεσολάβηση του θανάτου είναι τετελεσμένο, μη αναστρέψιμο και είναι τόσο απαραβίαστο όσο και ο θάνατος είναι ανεξέλεγκτος. Συνεπώς το παρελθόν είναι το οριστικό δεδομένο που επιβάλλει τους κανόνες του βίου εν κοινωνία στο παρόν. Κανόνες οι οποίοι είναι τόσο εδραίοι στο εκάστοτε παρόν, όσο κατ’ αναλογία το παρελθόν στο οποίο θεμελιώνονται είναι μη αναστρέψιμο. Και για πολλούς αιώνες αενάως επαναλαμβανόμενο, ή αλλιώς διαρκώς προβαλλόμενο στο μέλλον.
Με την ταφή των νεκρών και όλες τις συμπαραδηλώσεις γεννιέται ο λόγος για το παρελθόν και η σχέση του με το παρόν. Γεννιέται και αναπαράγεται με ένα πλέγμα συμβολικών κοινωνικών πρακτικών και συμβολικών υλικών αντικειμένων με επίκεντρο το λείψανο του νεκρού και το μνήμα, και όλα αποτελούν ένα ενιαίο συμβολικό σύστημα αναπαράστασης όχι τόσο του χρόνου καθαυτού, όσο των παραδόσεων του παρελθόντος επί του βίου των ανθρώπων στο εκάστοτε παρόν.
Σχέσεις παρελθόντος και παρόντος: πρόκειται ίσως για μία λειτουργία αντιμετάθεσης των νοημάτων, το παλαιότατο εκείνο quid pro quo όπου το εκάστοτε κοινωνικό παρόν διευρύνεται ατέρμονα ως προς την ποικιλία και πολλαπλασιάζεται ακατάπαυστα ως νόημα αλλά πάντα προς τον εαυτό του που αλλάζει. Δηλαδή, όπως η κοινωνία εκτυλίσσεται ως ιστορία.