Είναι μία από τις πιο λαμπερές μορφές της αρχαίας ιστορίας, ένα όνομα συνώνυμο της γοητείας, κι ωστόσο κανείς δεν ξέρει πώς ήταν πραγματικά η όψη της. Ελληνίδα μακεδονικής καταγωγής, κυβέρνησε την Αίγυπτο και απέκτησε σχέσεις, πολιτικές και ερωτικές, με τους δύο μεγάλους Ρωμαίους ηγέτες της εποχής της, τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Μάρκο Αντώνιο. Ο θρύλος της -υφασμένος με δολοπλοκίες, αιματηρές διαμάχες και φλογερά ειδύλλια- παραμένει ζωντανός μέχρι σήμερα. Οπως έγραψε γι’ αυτήν ο Σαίξπηρ: «Ο χρόνος δεν μπορεί να τη φθείρει ούτε η συνήθεια να ξεθωριάσει την ατέλειωτη ποικιλία της».
Παρ’ όλο που πέθανε το 30 π.Χ., η Κλεοπάτρα Ζ’, η τελευταία των Πτολεμαίων ηγεμόνων, διαθέτει ακόμα σημαντική δύναμη. Η μαγεία του ονόματός της προσελκύει πλήθη στην έκθεση «Η Κλεοπάτρα της Αιγύπτου: Από την ιστορία στο μύθο», που φιλοξενείται στο Βρετανικό Μουσείο ώς τις 26 Αυγούστου. Το μουσείο έχει συγκεντρώσει πλήθος από γλυπτά, νομίσματα, πίνακες, κεραμικά, κοσμήματα και άλλα έργα, που όλα σχετίζονται με την Κλεοπάτρα και προέρχονται από περίπου 30 μουσεία, βιβλιοθήκες και ιδιωτικές συλλογές απ’ όλο τον κόσμο.
Πρωτότυπα εκθέματα
Για πρώτη φορά εκτίθεται σε δημόσια θέα μια κεφαλή από γρανίτη ύψους 80 εκατοστών -που πιστεύεται ότι αναπαριστά τον Καισαρίωνα, τον γιο της Κλεοπάτρας με τον Ιούλιο Καίσαρα – η οποία βρέθηκε στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας από Γάλλους αρχαιολόγους το 1997. Δίπλα εκτίθενται τρεις μικρότερες μαρμάρινες κεφαλές -του θεού Σεράπιδος και δύο Πτολεμαίων ηγεμόνων- που πιθανότατα δεν έχουν ποτέ εκτεθεί μαζί.
«Το όνομα της Κλεοπάτρας είναι πιο μαγικό από οποιαδήποτε εικόνα της», λέει ο Πίτερ Χιγκς, διευθυντής του τμήματος ελληνικών και ρωμαϊκών αρχαιοτήτων του Βρετανικού Μουσείου και συνεπιμελητής της έκθεσης. Σε ένα εκθεσιακό μοντάζ που ο Χιγκς αποκαλεί «βιογραφική μελέτη» -και που δεν βρίσκει σύμφωνους όλους τους ειδικούς- η Κλεοπάτρα παρουσιάζεται σε ένα μεγάλο φάσμα μορφικών παραλλαγών, οι οποίες έχουν συμβάλει στο θρύλο που η ίδια άρχισε να οικοδομεί όσο ζούσε. «Γνωρίζουμε ότι δεν θα συμφωνήσουν όλοι μαζί μας», λέει ο Πίτερ Χιγκς. «Δεν υποστηρίζουμε ότι έχουμε δίκιο σε όλα. Είναι μια ερμηνεία μας».
Σε νομίσματα της εποχής της, η Κλεοπάτρα εμφανίζεται αρρενωπή και δυναμική. Στα γλυπτά είναι λεπτή και γαλήνια και συχνά αναπαρίσταται ως η θεά-μητέρα Ισις. Ρωμαϊκές καρικατούρες την απεικονίζουν ως πόρνη. Σε αναγεννησιακά έργα τέχνης είναι μια αισθησιακή και τραγική φυσιογνωμία. Το σύγχρονο πρόσωπό της έρχεται κατευθείαν από το Χόλιγουντ -η πιο φημισμένη της ενσάρκωση ήταν στην ταινία του 1963 από την Ελίζαμπεθ Τέιλορ, της οποίας το ειδύλλιο με τον δικό της Μάρκο Αντώνιο, τον Ρίτσαρντ Μπάρτον, ανακαλεί την περιγραφή της Κλεοπάτρας από τον Βοκκάκιο ως μιας γυναίκας «που έγινε αντικείμενο κουτσομπολιού για τον κόσμο ολόκληρο». Στη μεγάλη οθόνη, την ερμήνευσαν, εκτός από την Ελίζαμπεθ Τέιλορ, μία πλειάδα γνωστών πρωταγωνιστριών (ανάμεσά τους η Τέντα Μπάρα, η Ρόντα Φλέμινγκ, η Κλοντέτ Κολμπέρ, η Βίβιαν Λι) σε πάνω από 40 κινηματογραφικές παραγωγές. Το «αστέρι» της έκθεσης, πάντως, είναι ένα άγαλμα από μαύρο βασάλτη ύψους 1,04 μ., δανεισμένο από το μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης. Πρόκειται για μία από τις καλύτερα διατηρημένες αναπαραστάσεις Πτολεμαίας βασίλισσας και έχει αναγνωρισθεί ότι παριστάνει την Κλεοπάτρα. Κρατάει ένα διπλό κέρας της Αμαλθείας και φοράει ένα αιγυπτιακό κάλυμμα κεφαλής διακοσμημένο με τρεις κόμπρες -σύμβολο που έχει συνδεθεί μόνο με εκείνην.
«Ασωτη κόρη»
Δύο μεταγενέστερες εικόνες δείχνουν πώς αμαυρώθηκε η φήμη της Κλεοπάτρας στη Ρώμη, μετά τη νίκη του Οκταβιανού (ο οποίος αργότερα έγινε ο Αυτοκράτωρ Αύγουστος) επί του Μάρκου Αντωνίου στην Ναυμαχία του Ακτίου, το 31 π.Χ. Ενα μαρμάρινο ανάγλυφο, μέρος ενός διαζώματος με αιγυπτιακά σύμβολα, αναπαριστά ένα ζευγάρι σε ερωτική συνεύρεση πάνω σε πλοιάριο. Και ένα λυχνάρι από τερακότα δείχνει έναν κροκόδειλο, σε τοπίο που θυμίζει Νείλο, και πάνω του μια γυναικεία φιγούρα να κάθεται σ’ ένα φαλλό. Για τους Ρωμαίους η Κλεοπάτρα ήταν μια «άσωτη κόρη» Μακεδόνων βασιλέων. «Ολα όσα ξέρουμε για την Κλεοπάτρα προέρχονται από μεταγενέστερους Ρωμαίους συγγραφείς και από τον Πλούταρχο», λέει ο Πίτερ Χιγκς. Το ότι εκείνοι οι «σεμνότυφοι» και «σνομπ» Ρωμαίοι έβλεπαν τη βασίλισσα της Αιγύπτου σαν μια βάρβαρη ξελογιάστρα δεν είναι περίεργο, προσθέτει, αφού «τους είχε αρπάξει και τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Μάρκο Αντώνιο». Ομως, λέει ο Χιγκς, ακόμα και οι επικριτές της Κλεοπάτρας αναγνώριζαν ότι είχε ορισμένες θαυμαστές ιδιότητες. Εκτός από την ομορφιά της, ήταν μια διασκεδαστική και γοητευτική συζητήτρια. Ευφυής και μορφωμένη, είχε εξαίρετες διπλωματικές ικανότητες και μιλούσε πολλές γλώσσες. Και αγαπήθηκε πραγματικά από τον Καίσαρα και τον Αντώνιο, που απέκτησαν μαζί της τέσσερα παιδιά.
Πανίσχυρη μορφή
Οπως οι Πτολεμαίοι πρόγονοί της, τους τρεις αιώνες που ακολούθησαν την εκδίωξη των Περσών από την Αίγυπτο (από τον Μέγα Αλέξανδρο, το 332 π.Χ.), η Κλεοπάτρα έπρεπε να είναι αρεστή τόσο στους Ελληνες όσο και στους Αιγυπτίους – να την βλέπουν και σαν Ελληνίδα βασίλισσα και σαν Φαραώ. Χρειαζόταν επίσης να παρουσιάζεται ως μια πανίσχυρη μορφή, ικανή να επιβάλει την τάξη στο χάος που χαρακτήριζε την περιοχή της Μεσογείου την εποχή εκείνη. Ακόμα και πριν ανέλθει στο θρόνο, η Κλεοπάτρα ήταν υποχρεωμένη να πολεμήσει αδίστακτα τους ανταγωνιστές της, καθώς οι αιματηρές ίντριγκες ήταν από καιρό συνηθισμένο φαινόμενο στην αυλή των Πτολεμαίων.
Μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου από τον Οκταβιανό, την αυτοκτονία του Αντωνίου -που έπεσε πάνω στο σπαθί του- και μετά της Κλεοπάτρας -ίσως με τη βοήθεια της ασπίδος, του μικρού δηλητηριώδους φιδιού του θρύλου, αν όχι μιας κόμπρας- ο νέος αυτοκράτορας διέταξε να καταστραφούν όλα τα αγάλματα της Κλεοπάτρας. Από τις αναπαραστάσεις της που διασώθηκαν οι περισσότερες δείχνουν μια μορφή με πλούσια σωματική διάπλαση και δυνατό πρόσωπο με αρρενωπά χαρακτηριστικά, που δίνουν έμφαση στην ισχύ. Αναπαραστάσεις σε παλαιά νομίσματα, ιδίως ελληνικά, έχουν βοηθήσει να αναγνωρισθεί η Κλεοπάτρα σε μαρμάρινα και ασβεστολιθικά γλυπτά.
Από την Αλγερία
Η Κλεοπάτρα Σελήνη -κόρη της Κλεοπάτρας με τον Μάρκο Αντώνιο και δίδυμη αδελφή του δεύτερου γιού της, του Αλεξάνδρου Ηλίου- έχει αναγνωρισθεί σε ένα μαρμάρινο άγαλμα που βρέθηκε στην Τσερτσέλ της Αλγερίας. Δανεισμένο από το αρχαιολογικό μουσείο της πόλης, το άγαλμα εκτίθεται για πρώτη φορά εκτός Αλγερίας. Η Καισάρεια (η σημερινή Τσερτσέλ) ήταν η πρωτεύουσα του αρχαίου βασιλείου της Μαυριτανίας, στο οποίο ο Αύγουστος όρισε βασιλέα τον σύζυγο της Κλεοπάτρας Σελήνης, Ιούβα Β’. Μια άλλη μαρμάρινη αναπαράσταση της Κλεοπάτρας Σελήνης, που βρέθηκε κοντά στο ανάκτορο του Ιούβα στην Καισάρεια, τη δείχνει σε ώριμη ηλικία, με πιο βαρύ πρόσωπο και μπούκλες «σαλιγκάρια» γύρω από το μέτωπό της.
Ο Αλέξανδρος Ηλιος αναπαρίσταται σε ένα ορειχάλκινο αγαλματίδιο ως Πρίγκιπας της Αρμενίας. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Μάρκος Αντώνιος «παραχώρησε» στους γιούς που απέκτησε με την Κλεοπάτρα βασιλικούς τίτλους, προσφέροντας στον Αλέξανδρο την Αρμενία, τη Μηδία και το βασίλειο των Πάρθων και στον νεότερο αδελφό του, τον Πτολεμαίο Φιλάδελφο, τη Φοινίκη, τη Συρία και την Κιλικία. Μετά το θάνατο του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας, τα τρία παιδιά τους υποχρεώθηκαν να ζήσουν στην αφάνεια. Ο ετεροθαλής αδελφός τους, ο Καισαρίων, δεν ήταν τόσο τυχερός. Θανατώθηκε από τον Οκταβιανό.
Η πρώτη μεγάλη σταρ της ιστορίας
Η περιπετειώδης ζωή και το δραματικό τέλος της Κλεοπάτρας την έκαναν θρυλική -για πολλούς, είναι η πρώτη μεγάλη σταρ της ιστορίας. Για αιώνες μετά τον Καίσαρα, η Κλεοπάτρα και κάθε τι αιγυπτιακό γοήτευαν ακόμα κι εκείνους τους Ρωμαίους που την δαιμονοποιούσαν, επηρεάζοντας το στυλ, τα έθιμα και την κουλτούρα. Κατά την πρώιμη Αναγέννηση στην Ευρώπη, με την αναζωογόνηση του ενδιαφέροντος για τον κλασικό πολιτισμό, η Κλεοπάτρα εγινε και πάλι αντικείμενο προσοχής στην τέχνη, στη λογοτεχνία και στη μόδα. Το περίφημο συμπόσιο που παρέθεσε στον Μάρκο Αντώνιο, ο θάνατός του, ο θρήνος της στον τάφο του και ο δικός της θάνατος, όλα αναπαρίστανται σε πίνακες και σχέδια, καθώς και σε μια μεγάλη ποικιλία διακοσμητικών αντικειμένων που παρουσιάζονται στην έκθεση. Η αναγεννησιακή απεικόνιση της σκληρής και τραγικής σαγηνεύτριας -όπως προέκυψε από τη ρωμαϊκή ιστοριογραφία- ακολούθησε την πορεία της και έφτασε ώς τον 20ό αιώνα.
Η Κλεοπάτρα «βγήκε» στην κινηματογραφική οθόνη πριν ακόμα ο κινηματογράφος αποκτήσει ήχο. Το 1917, η Τέντα Μπάρα πρωταγωνίστησε -με αμφίεση οδαλίσκης- σε μια βωβή «Κλεοπάτρα». Δεκαεπτά χρόνια αργότερα, η Κλοντέτ Κολμπέρ ήταν εκείνη που ενσάρκωσε την μοιραία βασίλισσα και το Χόλιγουντ έκανε μια μεγάλη διαφημιστική εκστρατεία για να ενθαρρύνει τις κινηματογραφόφιλες να υιοθετήσουν το «λουκ Κλεοπάτρα». Πολλές γυναίκες αντέγραψαν τις μαύρες αφέλειες της Κλοντέτ Κολμπέρ, αφού προηγουμένως την άκουσαν να δηλώνει, μετά την ερωτική κατάκτηση του Αντωνίου: «Είδα ένα θεό να ζωντανεύει. Δεν είμαι πια βασίλισσα – είμαι γυναίκα».
Ηταν πραγματικά γυναίκα, μια γυναίκα για όλες τις εποχές. Με τόσο πολλά -αλλά και τόσο λίγα- που γνωρίζουμε γι’ αυτήν τη βασίλισσα χωρίς πρόσωπο, γι’ αυτήν τη μορφή της ιστορίας και του μύθου, η Κλεοπάτρα εξακολουθεί να σαγηνεύει «άφθαρτη απ’ το χρόνο». Και οι επισκέπτες της έκθεσης, όπως τόσοι άλλοι γοητευμένοι παρατηρητές στο διάβα των αιώνων, μπορούν να πλάσουν το δικό τους πορτρέτο για τη μορφή της.
Ο Θανάσης κλείνει το βιβλίο και μας κοιτά χαμογελαστός: «Σας άρεσε; Πώς σας φάνηκε;». Εμείς αισθανόμαστε σαν να βρισκόμαστε στο κοινό αμερικανικής τηλεοπτικής διαφήμισης πρωτοποριακού πατατοκόφτη και πρέπει να χειροκροτήσουμε με ενθουσιασμό. Εχουν, όμως, ήδη περάσει τρεις ώρες και πλέον έχουμε αρχίσει να χάνουμε επαφή με την πραγματικότητα. Κοιτάμε γύρω μας και από τα πέντε ζευγάρια έχουν μείνει δύο. Είναι η στιγμή να μάθουμε την τιμή όλων αυτών των θαυμαστών.