Δέκατο πέμπτο βιβλίο, πέντε δεκαετίες, επτακόσιες πενήντα πέντε σελίδες, τρίτη έκδοση σ’ έναν μήνα κυκλοφορίας. Η πρώτη προσέγγιση στο νέο βιβλίο του Μένη Κουμανταρέα με τον ερεθιστικό τίτλο «Δύο φορές Ελληνας» (εκδόσεις Κέδρος) γίνεται μέσω αριθμών. Ο ίδιος το θεωρεί έναν από τους συγγραφικούς του στόχους, μια αφορμή να μιλήσει, με τη λογοτεχνία, για την Ελλάδα των τελευταίων πενήντα χρόνων. 1949, Μακρόνησος το βιβλίο αρχίζει από εκεί, με μία παράσταση που έδωσαν οι «ανανήψαντες». Παρόντες εκεί, μυθιστορηματικά και πραγματικά πρόσωπα μαζί, η Μαρίκα Κοτοπούλη και ο Μάνος Κατράκης. Δεν είναι τα μόνα ιστορικά πρόσωπα που περνούν από τις σελίδες του βιβλίου. Στις υπόλοιπες σελίδες συναντούμε τον Σικελιανό, τον Τσαρούχη, τον Γκάτσο, τον Χατζιδάκι, τον Κατράκη, τη Μελίνα…
Ομως δεν κάνουμε μ’ αυτά τα πρόσωπα παρέα. Μας ακολουθούν, και μετά το κλείσιμο του βιβλίου, οι χαρακτήρες και η συμπεριφορά του Ευγένιου, της Μάχης, του Παναγιώτη, της Μαρίας, της Μάγδας, του αλφαμίτη Μαυροκέφαλου, του Αγγελου. Είναι τα πρόσωπα μιας συνηθισμένης αθηναϊκής οικογένειας, τα οποία παρακολουθούμε από το 1949 ώς το 1990. Και μαζί τους κυκλοφορούμε στα τυπογραφεία της οδού Γερανίου, στους δρόμους και τις πλατείες της Αθήνας. Παρακολουθούμε τη διαδρομή τους ανά δεκαετία και πιάνουμε τον εαυτό μας να ενδιαφέρεται για τα λόγια και τις κινήσεις τους. Ο ίδιος ομολογεί ότι έχει αρχίσει να το ξεχνάει το βιβλίο. «Καμιά φορά το ανοίγω, αυτές τις μέρες, και προσπαθώ να το διαβάσω. Είναι σαν να διαβάζω ένα άγνωστο κείμενο».
Η συνάντηση με τον Μένη Κουμανταρέα έγινε στην Κηφισιά, όπου περνάει μεγάλο μέρος του καλοκαιριού, σ’ ένα απλό διαμέρισμα σε πολυκατοικία της δεκαετίας του ’70, με αστική επίπλωση και τα τηλέφωνα να χτυπούν διαρκώς. Η συζήτηση αφορούσε τη λογοτεχνία, τους νέους συγγραφείς, τις σχέσεις ανδρών και γυναικών, τα κινητά…
– Σας αρέσουν οι συνεντεύξεις;
– Είναι ένα είδος ελέγχου που κάνει ο συγγραφέας με τη συνείδησή του. Πόσο δηλαδή τα όσα έγραψε ταιριάζουν μ’ αυτά που είναι ο ίδιος. Ενα είδος καθρέφτη. Ομως δεν είναι απαραίτητο αυτές οι δύο όψεις να ταιριάζουν. Μ’ αρέσει να δίνω μια συνέντευξη, στο βαθμό που έχω κάτι να πω, όπως όταν βγάζω ένα βιβλίο, και ασφαλώς παίζει ρόλο και το μέσον που δίνω τη συνέντευξη. Δεν θα απαντούσα ποτέ σε μια σκανδαλοθηρική εφημερίδα».
Εχει περάσει κι ο ίδιος από εφημερίδα. Θυμάται το διάστημα που πέρασε στους διαδρόμους της «K». «Με είχε πάρει η κ. Βλάχου στη Μεσημβρινή. Είχα μεταφράσει ένα βιβλίο στο Γαλαξία, ήταν η πρώτη μου δουλειά. Βέβαια η κ. Βλάχου σε έξι μήνες με απέλυσε με την ίδια ευκολία που με προσέλαβε».
Τους μήνες που έμεινε στη «Μεσημβρινή» ασχολήθηκε με το βιβλίο. «Προετοίμασα κατά κάποιον τρόπο την είσοδο του Αλέξανδρου Κοτζιά στη στήλη της κριτικής του βιβλίου κι έτσι δεν νομίζω ότι ένιωσα άσχημα παραχωρώντας σ’ έναν τόσο εκλεκτό ομότεχνο μια δουλειά που ταίριαζε πολύ περισσότερο σ’ εκείνον, παρά σε μένα».
Σ’ αυτούς τους έξι μήνες πήρε μια-δυο συνεντεύξεις. «Πήρα συνέντευξη από τον Μυριβήλη, έναν συγγραφέα τον οποίο λάτρευα, αλλά μου φέρθηκε πάρα πολύ άσχημα. Πρέπει να σας πω όμως ότι η συμπεριφορά του Μυριβήλη δεν επηρέασε σε τίποτα τον θαυμασμό που του έχω σαν συγγραφέα». Επιχείρησε να πάρει και μια συνέντευξη από τον Νίκο Καρούζο. «Μου είπε στο πατάρι του Λουμίδη: Και ποιος είσαι εσύ που θα μου πάρεις συνέντευξη; Και το πράγμα έμεινε εκεί. Παρ’ όλα αυτά διατηρήσαμε καλή σχέση, αν και μακρινή».
– Επιλέξατε για την παρουσίαση του βιβλίου σας μια δημόσια συνέντευξη. Προσαρμογή στις ανάγκες των καιρών ή απλώς άνεση;
– «Η εκδήλωση ήταν πρωτοβουλία της εκδότριάς μου, της Κάτιας Λεμπέση, καθώς και η εκλογή του Παύλου Τσίμα, την οποία υπερθεμάτισα. Απέφυγα να μιλήσω μ’ έναν άνθρωπο του σιναφιού, που θα μπορούσε να ρωτήσει πράγματα τα οποία ενδιαφέρουν μόνο τους λογοτέχνες, και νομίζω ότι ήταν προς όφελος της κουβέντας.
– Το βιβλίο είναι το εκτενέστερο απ’ όσα έχετε γράψει. Ενώ όμως το χωρίζετε σε δεκαετίες, αφιερώνετε το μισό, στην πιο δύσκολη: τη δεκαετία του ’40. Αυτή η «ανισορροπία» τι σκοπό έχει;
– «Η ανισορροπία αυτή δεν είναι ηθελημένη. Απλώς το υλικό που είχα στα χέρια μου άρχιζε το ’49. Αρχική μου πρόθεση δεν ήταν να το πάω μέχρι το ’90. Αυτό προέκυψε από τις ανάγκες των ηρώων. Οπωσδήποτε ο βασικός κορμός του μυθιστορήματος είναι το ’49. Αν οι υπόλοιπες δεκαετίες περνούν πιο γρήγορα -και θα μπορούσε κανείς ενδεχομένως να με κατηγορήσει ότι δεν στέκομαι αργότερα σε σημαντικά γεγονότα- οφείλεται στο ότι μας ενδιαφέρει περισσότερο η πορεία των ηρώων μέσα στον χρόνο.
Οι ξένοι αναγνώστες
– Πιστεύετε ότι αυτό το βιβλίο θα μπορούσε να αγγίξει έναν ξένο αναγνώστη;
– Εάν το βιβλίο είναι όντως καλό, βεβαίως μπορεί. Εχει όλα τα συστατικά που μπορεί να αρέσει και σ’ έναν απλό άνθρωπο έχει έρωτες, μίση, πάθη. Εχει την ιστορία της Μακρονήσου, που δεν χρειάζεται να είσαι Ελληνας για να την καταλάβεις. Αλίμονο αν ένας ξένος αναγνώστης δεν καταλαβαίνει ένα ελληνικό μυθιστόρημα. Τότε σημαίνει είτε ότι είναι κακό, είτε ότι εκείνος είναι σοβινιστής. Ετσι κι εμείς δεν θα μπορούσαμε ποτέ να διαβάσουμε τον Φλωμπέρ, τον Μπαλζάκ, τον Ντοστογιέφσκι, που έχουν τις ιδιαιτερότητες της πατρίδας τους.
-Υπάρχει η αγωνία, σε νεότερους συγγραφείς, να γίνουν πιο κοσμοπολίτες μέσα από τα κείμενά τους.
– Ας γίνουν κοσμοπολίτες οι ίδιοι. Ας πάνε να ζήσουν έξω. Ή ας γράψουν για έξω. Δεν υπάρχουν κανόνες που λένε γράψε για την Αθήνα ή για το Αμστερνταμ. Ωστόσο, αυτός ο κοσμοπολιτισμός πολλές φορές μου φαίνεται ύποπτος. Μην ξεχνάμε ότι ο Κάφκα έγραψε μόνο για την Πράγα, ο Τζόις έγραψε μόνο για το Δουβλίνο.
– Μέσα από τις απόψεις των ηρώων σας, που είναι διορθωτές (του Ευγένιου και του Αγγελου), φαίνεται η γλώσσα ν’ ακολουθεί τις παλινωδίες της πολιτικής. Η δική σας γλώσσα πώς εξελίχθηκε;
– Τα πρώτα μου γραπτά ήταν σχεδόν βερμπαλιστικά. Αναγκάστηκα να βγάζω επίθετα, άχρηστες παρομοιώσεις, κάτι στο οποίο είχα τρομερή ευκολία, αλλά το γλωσσικό μου αισθητήριο με οδηγούσε πάντοτε στη δημοτική. Ποτέ δεν με… ήλκυσε η καθαρεύουσα, όμως έμαθα, σιγά σιγά, ότι όλοι οι τύποι της γλώσσας μπορούν να είναι σε χρήση, αρκεί να είναι αρμονικά πλεγμένοι. Ο διορθωτής μέσα στο βιβλίο έχει έναν συμβολικό ρόλο. Δεν είναι ο άνθρωπος που γράφει, είναι ο άνθρωπος που διορθώνει τα γραπτά των άλλων. Εκπροσωπεί τους ανώνυμους ανθρώπους, εκείνους που ουσιαστικά φτιάχνουν την ιστορία. Εμείς ξέρουμε τους πρωταγωνιστές. Ομως αυτά τα μυρμηγκάκια που βρίσκονται γύρω μας είναι η δύναμη της χώρας. Αισθάνομαι ότι είμαι κι εγώ ένα μυρμήγκι.
– Εχει ενδιαφέρον ο τρόπος που προσεγγίζετε τις σχέσεις ανδρών και γυναικών, αλλά και η αντιστροφή των ρόλων που καταγράφετε. Σήμερα υπάρχει αυτή η αντιστροφή των ρόλων;
– Βέβαια. Αλλά νομίζω ότι όσο θηλυκότερα στοιχεία έχει ένας άνδρας και όσα αρσενικότερα μια γυναίκα, τόσο περισσότερο τους βοηθάει να μπαίνουν ευκολότερα στο άλλο φύλο. Αυτό δεν σημαίνει, όμως, ότι δεν υπάρχει αυτή η προαιώνια πάλη ανάμεσα στα δύο φύλα. Δεν θα λείψει ποτέ. Παίζονται δύο κόσμοι και οι κόσμοι αυτοί όσο και να έχουν προσχωρήσει ο ένας στον άλλον, εξακολουθούν να είναι δύο κόσμοι χωριστοί. Είναι ένας πόλεμος. Για τη γυναίκα πιστεύω ότι είναι ένα πλάσμα βιολογικά πιο δυνατό από τον άνδρα. Είναι ο άνθρωπος που φέρνει στον κόσμο έναν άλλο άνθρωπο. Πράγματι, στο βιβλίο όλοι οι άνδρες είναι εξαρτημένοι από τις γυναίκες, αυτές ορίζουν το παιχνίδι, όπως και στη ζωή. Από την άλλη πλευρά όμως, έχω κι έναν θαυμασμό για τις ανδρικές σχέσεις. Οι άνδρες είναι κάτι άλλο. Εχουν κάτι πιο παιδικό από τις γυναίκες και ευαίσθητο. Οι άνδρες είναι πιο ευαίσθητοι. Γεννούν όχι παιδιά, αλλά ιδέες.
Μυθιστόρημα πραγματικό
– Ποιος ήταν ο στόχος που βάλατε γι’ αυτό το βιβλίο;
– Να εξαγοράσω από τη νεότητά μου τα πράγματα τα οποία δεν έβλεπα και δεν έκανα τότε. Να δω την αλήθεια της εποχής που ήμουν νέος, όπως δεν την έβλεπα τότε.
– Θα αισθανόσασταν πλήρης, αν κλείνατε μ’ αυτό το βιβλίο;
– Οπωσδήποτε πιο ευχαριστημένος και πιο πλήρης απ’ ό,τι αν έκλεινα με τα προηγούμενα. Ηταν ένα βιβλίο που είχα βάλει στόχο να το τελειώσω σε ώριμη ηλικία και να είναι μυθιστόρημα πραγματικό, όχι μια νουβέλα που να λέγεται μυθιστόρημα. Ομως αν οι συνθήκες με βοηθήσουν, δεν θα ήθελα να μείνω σ’ αυτό. Θα ήθελα να προχωρήσω κι άλλο.
Το κινητό, μέσον μιας εποχής στην οποία κυριαρχεί η μοναξιά
– Λέτε σε κάποιο σημείο του βιβλίου «ποιος ξέρει τι άλλος τρόπος επικοινωνίας θα εφευρεθεί στο μέλλον». Εσείς έχετε κινητό;
– Βέβαια έχω. Το απέκτησα όταν το χρειάστηκα για τη μητέρα μου, που πέθανε πρόπερσι. Νομίζω ότι έχω καλή σχέση μαζί του. Το μόνο που δεν κάνω είναι να στέλνω μηνύματα, το θεωρώ βαρετό. Αφού γράφω βιβλία, γιατί να γράφω μηνύματα; Δεν παύει όμως να υπάρχει η υστερία της κινητής τηλεφωνίας. Σε μια εποχή που η επικοινωνία είναι δύσκολη με τους ανθρώπους, σκέφτομαι ότι το κινητό είναι μια απεγνωσμένη προσπάθεια να είμαστε πάντα σε επαφή μ’ έναν συνάνθρωπο. Νομίζω ότι τελικά είναι το μέσον μιας εποχής στην οποία κυριαρχεί η μοναξιά.
– Εχετε δει στους τοίχους ένα σύνθημα «εμπρός στον αγώνα για ελαφρότερο κινητό»;
– Ολοι αγωνίζονται για κάτι ελαφρότερο, που θα απαιτεί λιγότερο κόπο. Θέλουμε να διώξουμε κάθε δυσκολία. Ομως είναι μια δύσκολη εποχή, μεταβατική, στην οποία ο άνθρωπος δοκιμάζεται. Μόρφωση υπάρχει, αλλά καλλιέργεια; Εξακολουθούν οι καλλιεργημένοι άνθρωποι να είναι μειονότητα, όπως και οι άνθρωποι που διαβάζουν λογοτεχνία. Μπορεί το βιβλίο να γνωρίζει μεγάλη κίνηση σήμερα, αλλά οι άνθρωποι που διαβάζουν λογοτεχνία παραμένουν λίγοι. Δεν πειράζει. Η εξάπλωση της γνώσης, είτε μέσω της τηλεόρασης είτε μέσω του cd -που εγώ λατρεύω- είναι δημοκρατική διαδικασία και κέρδος.
– Ποιος είναι για σας ο ρόλος του διανοούμενου σ’ αυτήν τη μεταβατική εποχή;
– Είμαι συγγραφέας, όχι διανοούμενος. Σήμερα πρέπει να είμαστε πάρα πολύ προσεκτικοί για το πότε κάποιος μπορεί να επεμβαίνει στα δημόσια. Κι επειδή συμβαίνουν μόνο «σημαντικά» γύρω μας, πρέπει να έχει κανείς την ευαισθησία και τη μύτη να αναγνωρίζει το πραγματικά σημαντικό. Νομίζω εν τέλει ότι ο διανοούμενος πρέπει να είναι διαρκώς σε εγρήγορση. Οχι να ξέρει τις ειδήσεις, αλλά να βλέπει πίσω από αυτές. Να μην περιορίζεται σ’ αυτά που του σερβίρουν.