Το αεροδρόμιο της Αττάλειας, ναι, μπορεί να είναι εφάμιλλο του «Ελευθέριος Βενιζέλος», αν δεν είναι και λίγο καλύτερο. Της Κωνσταντινούπολης, ούτε συζήτηση: πελώριο, ασύγκριτα πιο λειτουργικό και επιπλέον έχει σχήμα, πρόσωπο, δεν είναι άμορφο σαν το δικό μας. Φτάνοντας στην Τουρκία από το νέο αεροδρόμιο της Αθήνας, δεν μπορείς να αποφύγεις σκέψεις και συγκρίσεις. Με τέσσερα αεροπορικά ταξίδια μέσα σε εννέα ημέρες στο εσωτερικό της Τουρκίας, πέρα από τις απίστευτα ακριβείς αναχωρήσεις και την άψογη λειτουργία των υπηρεσιών των αεροδρομίων, εντύπωση σου προκαλεί η φυσική, καθόλου «επαγγελματική», ευγένεια του προσωπικού, εδάφους και αέρος. Πού οι σκουντούφλικες φάτσες κάπου αλλού…
Αυτά τα προσηνή πρόσωπα συναντάς παντού στην Τουρκία. Και ίσως η φυσική ευγένεια των ανθρώπων να είναι ένας από τους βασικούς λόγους που η Τουρκία έφτασε φέτος να έχει -για πρώτη φορά- τόσα εκατομμύρια τουρίστες όσους και η Ελλάδα: γύρω στα 12 εκατομμύρια αφίξεις.
Γιατί με ευγένεια δεν σε αντιμετωπίζουν μόνο στα αεροδρόμια της Τουρκίας, αλλά και στο παλιό λιμανάκι της Αττάλειας, στους δρόμους της επαρχιακής Μαναβγκάτ, απέναντι σχεδόν από την Κύπρο, στο ταξί που σε πάει στο αρχαίο θέατρο της Ασπένδου, στο καφενεδάκι των Μύρων της Λυκίας, εκεί που έζησε και μαρτύρησε ο Αγιος Νικόλαος, στην ΕΒΓΑ του αγνώριστου πια Κουσάντασι, στον συνταξιδιώτη της Σμύρνης, που σκοτώθηκε να σου βρει ταξί για την Εφεσο, στον φύλακα της Αγια-Σοφιάς, στον έμπορα της Σκεπαστής Αγοράς, στη φασαριόζικη νεανική παρέα που βολτάρει στο Ιστικλάλ Καντεσί, τον μεγάλο, γεμάτο ζωή πεζόδρομο, όπου χτυπά μέρα νύχτα η καρδιά της Πόλης – κι όπου εσύ, ο Ελληνας, ταυτόχρονα με το σήμερα, αφουγκράζεσαι ασταμάτητα και το χτες, γιατί εδώ ήταν το Πέραν, ο κεντρικός δρόμος της κραταιάς κάποτε ελληνικής συνοικίας της Πόλης.
Φυσικά και δεν είναι όλα ρόδινα στην Τουρκία. Εκείνο που δεν έχουμε συνειδητοποιήσει όμως είναι ότι η Τουρκία έχει πολλά πρόσωπα – δεν έχει μόνο το απειλητικό πρόσωπο της ηγεσίας της. Γνωρίζοντας τους ανθρώπους εκεί, κυριαρχεί σιγά σιγά μέσα σου το ζεστό, φιλικό πρόσωπο που συναντάς παντού. Πολύ περισσότερο, μάλιστα, αν είσαι Γιουνάν, Ιωνας, Ελληνας: Γείτονας, σου λένε, φίλος, αρκαντάς. Στην Τουρκία κοιτούν ακόμη το πρόσωπο του ξένου τους. Οχι μόνο την τσέπη του.
Στην Αττάλεια
Ενας Ελληνας στην Τουρκία δεν μπορεί να αποφύγει, βέβαια, ανάμεικτα και αντιφατικά συναισθήματα. Ενοχλείσαι, λ.χ., όταν διαβάζεις στον τουριστικό οδηγό ότι στο λιμάνι της αρχαίας Ασπένδου είχε αράξει ο στόλος των Περσών πηγαίνοντας για την ιστορική επίθεσή του εναντίον της… Δηλιακής Συμμαχίας. Οχι εναντίον της Ελλάδας, των Ελλήνων κ.λπ. Δεν θα λέγαμε ότι στους τουριστικούς οδηγούς τους (και είδαμε καμιά δεκαριά) αποφεύγουν πολύ συστηματικά να αναφέρουν τις λέξεις «Ελλάδα», «Ελληνες», αλλά είναι υπαρκτή μια προσπάθεια… υπέρβασης – το «ρωμαϊκό» είναι πολύ πιο συμπαθές επίθετο. Ρωμαϊκά, λ.χ., είναι τα δεκάδες αρχαία θέατρα (περίπου 100) που βρίσκονται στην Τουρκία…
Αντιφατικές είναι και οι εντυπώσεις από τη φροντίδα των ελληνορωμαϊκών αρχαιολογικών χώρων στην Τουρκία. Επισκεφθήκαμε αρκετές από τις πάμπολλες αρχαίες ελληνικές πόλεις που βρίσκονται στα νότια παράλια της Τουρκίας, ένθεν και ένθεν της Αττάλειας – στην αρχαία Λυκία και την Παμφυλία: Τερμησσός, Πέργη, Σέλγη, Ασπενδος, Σίδη, Μύρα, Ολυμπος, Φάσιλις, Λίμυρα, Αντίφελλος, Απολλωνία, Πάταρα… Μια ατέλειωτη αλυσίδα από πλούσιες και πολυάνθρωπες αρχαίες πόλεις, καθεμιά και με το θέατρό της, μικρό ή, συνήθως, πελώριο. Υπάρχει στοιχειώδης φροντίδα, γενικά. Μερικά, όπως της Ασπένδου και της Εφέσου, χρησιμοποιούνται και για παραστάσεις. Σε ορισμένα γίνονται εργασίες αποκαταστάσεως. Αλλού τα πράγματα έχουν αφεθεί σχεδόν όπως βρέθηκαν. Συναντάς όμως και καταστάσεις εντυπωσιακής ανεμελιάς, ας πούμε, όπως αυτή στη Σίδη, όπου η σύγχρονη άκρως τουριστική πόλη (ένας χαμός) είναι κυριολεκτικά κουβάρι με την αρχαία. Προστατεύονται μεν ορισμένα μνημεία (θέατρο, βιβλιοθήκη, αγορά), αλλά θα δεις και μπαράκια φυτρωμένα πάνω στα αρχαία, με κιονόκρανα ως τραπεζάκια και αρχαίους κίονες τυλιγμένους με φωτιστικές γιρλάντες…
Στην Αττάλεια βρεθήκαμε με τη Λυρική Σκηνή για τη συμμετοχή της στο Διεθνές Φεστιβάλ της Ασπένδου με το μπαλέτο-όπερα «Ζορμπάς» του Μίκη Θεοδωράκη – παράσταση που, όπως γράψαμε στην «K», ξεσήκωσε ένα γεμάτο από 10.000 άτομα θέατρο. Σημειώνουμε, παρεμπιπτόντως, ότι πέντε πόλεις της Τουρκίας διαθέτουν σήμερα Κρατικές Οπερες και Μπαλέτα: Αγκυρα, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Αττάλεια και Ντενιζλί. Και οι πέντε στεγάζονται σε υπέροχα κτίρια. (Η δική μας, και μοναδική, Λυρική, είναι άστεγη…)
Η Αττάλεια είναι μια μάλλον άμορφη πολυάνθρωπη πόλη (δύο εκατομμύρια κάτοικοι) χτισμένη γύρω από μια γραφική παλιά, θαλασσινή πολίχνη, που υψώνεται αμφιθεατρικά πάνω από το μικρό λιμανάκι της. Το λιμανάκι είναι τώρα μαρίνα και η παλιά πόλη απέραντο παζάρι τουριστικών μαγαζιών, φαγάδικων, μπαρ, κλαμπ κ.λπ.
Ολη η τεράστια νότια παραλία της Μικράς Ασίας, η αποκαλούμενη και «τουρκική Ριβιέρα», εμφανίζει μια εκπληκτική τουριστική ανάπτυξη, με εκατοντάδες ωραιότατα ξενοδοχεία και εκατομμύρια τουρίστες – Γερμανοί και Ρώσοι ιδίως. Ατέλειωτες πευκόφυτες και χρυσές από πλούσια άμμο παραλίες, αλλά και σπουδαία τουριστικά ενδιαφέροντα ολόγυρα: αρχαίες πόλεις, θέατρα, ναοί, υδραγωγεία, βυζαντινά μνημεία, λαξευτοί τάφοι σε βραχώδεις πλαγιές, κι ακόμα φυσικές καλλονές, λίμνες, ποτάμια, καταρράκτες, βουνά – ο αρχαίος Ταύρος που με το οδοντωτό σχήμα των κορυφογραμμών του, απομονώνει τα παράλια από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας με κατάφυτες πλαγιές, φαράγγια και ποτάμια, όπου ο τουρκικός τουρισμός έχει αναπτύξει ράφτινγκ, ιππασίες, αναρριχήσεις, ορειβασίες… Είναι βαθιά νυχτωμένος όποιος νομίζει ότι ο τουριστικός μηχανισμός της γείτονος είναι «της αρπαχτής», όπως περίπου ο δικός μας.
Στην Κωνσταντινούπολη
Από τη δοσμένη στον τουρισμό Αττάλεια, πίσω στην Κωνσταντινούπολη, πετώντας πάλι πάνω από τη γη της Μικράς Ασίας, τη γεμάτη λίμνες, ποτάμια και μνήμες. Μεγάλη, πλατιά γη, που κρατάει πάνω της έναν λαό γύρω στα 65 εκατομμύρια πλέον. Που υποφέρει οικονομικά και πολιτικά, αλλά χαμογελάει. Κι ας έχει φτάσει το 1 δολάριο στο 1… εκατομμύριο τουρκικές λίρες, δηλαδή 1 τουρκικό εκατομμύριο=400 ελληνικές δραχμούλες. Είναι φυσικό να πίνουν νερό στο όνομα του νέου υπουργού Οικονομικών, του ντερβίση τους Νταρουίς, που τους έφερε τόσα δισ. πρόσφατα για να ορθοποδήσουν.
Οπως ο ταξιτζής της Πόλης, που μας πάει στο Ταξίμ, και βλαστημάει όταν βλέπει μια σειρά σημαιοκουρελαρία απλωμένη στις κολώνες μιας λεωφόρου: «Γιλμάζ παρτισί», λέει, «Το κόμμα του Γιλμάζ, φτού!». «Ερμπακάν;» ρωτάμε. «Νο good!» λέει, και παίρνει αμπάριζα: «Τανσού Τσιλέρ, νο γκουτ. Ετσεβίτ, Μπαχτσελί, μμμ, γκουτ», λέει συγκαταβατικά, «Νταρουίς, βέρι γκουτ!», ενθουσιάζεται.
Το έχει το σκουπίδι της η Πόλη, σωροί συνεχώς εδώ κι εκεί. Αλλά η γοητεία της ασυναγώνιστη, να μη λέμε τα γνωστά. Εδώ βλέπεις τα πολλά πρόσωπα της Τουρκίας: από τον σύγχρονο, Ευρωπαίο Τούρκο, σε όλη την γκάμα ντυσιμάτων και συμπεριφορών που συναντάς παντού στην Ευρώπη, ώς τον άνθρωπο της εξαθλίωσης, τον ξεριζωμένο Κούρδο του περιθωρίου, που σου λέει με πάθος: «Ι am not Tourk. Ι am Kurd! Do you Know Kurd?». Μιλάει με μάτια φλέγοντα για τον Οτσαλάν. Του λέμε ότι είμαστε Ιταλοί, βέβαια…
Βλέπεις τη «σύγχρονη ζωή» παντού, αλλά πανταχού παρούσα και η άλλη πλευρά. Και η μαντήλα στο κεφάλι των γυναικών μαζί με το τσαντόρ δίνουν και παίρνουν την ημέρα στην τεράστια αγορά της Πόλης. Εδώ έχεις, ίσως, και την πραγματική αναλογία.
Ενώ στο γοητευτικό πηγαινέλα της οδού Ιστικλάλ, της οδού Ανεξαρτησίας, όπως έγινε το ελληνικότατο Πέραν, στη συνοικία Μπέγιογλου, από το Γαλατά και έως ψηλά στην πλατεία Τακσίμ, είναι τα σύγχρονα στέκια: μαγαζιά, φαστ φουντ, ζαχαροπλαστεία (Αλλάχ, τα κιλά μας…), δισκάδικα και βιβλιοπωλεία που ξενυχτούν, μουσικά και άλλα μπαρ, σινεμά… Ο κόσμος, ο νεαρόκοσμος κυρίως, κατά δεκάδες χιλιάδες, τι θες και δεν θα δεις πού πια τέτοια φάση κοινωνικού αχταρμά στο ψόφιο αθηναϊκό κέντρο. Και κάθε παράδρομος δεκάδες ταβερνεία και φαγάδικα, ανάμεικτα με ψαραγορές και λαχαναγορές, τα τραπεζάκια έξω, μουσικοί περιφερομένοι και το γλέντι εν τω άμα.
Το δε ελληνικό τραγούδι, ένα στα πέντε που ακούγονται. – «Α, Γιουνάνι!», μας έλεγαν κάτι νεαροί ψαράδες στο λιμανάκι της Αττάλειας, «Αννα Βίση, μμμτς!», κι έφερναν τα τρία δάχτυλα ενωμένα στα τουρλωμένα χείλη. «Αντζέλα Ντιμιτρίου, μμμτς!». Συνεχίσαμε να χαμογελάμε, αλλά ο τύπος δίπλα, που δεν μιλούσε έως τώρα, φαίνεται κάτι ξινισμένο μάντεψε στα μούτρα μας και είπε ήρεμα: «Αλεξίου, γκουτ. Νταλάρας, γκουτ». «Κουτλουάι βέρι βέρι γκουτ!», πετάχτηκε ένας πιτσιρικάς, κάνοντας πως ρίχνει τη μπάλα στο καλάθι, οπότε φούντωσε γύρω η εθνική υπερηφάνεια.
Στην Πόλη πόδια και μάτια να έχεις. Τη σκέψη σου δεν την ορίζεις. Μπαλάκι από το χτες στο… προχτές και πίσω στο σήμερα, ασταμάτητα. Ενα βελούδινο ψηφιδωτό εδώ, ένας εκτοξευμένος μιναρές εκεί, δυο πονηρά νεαρά χείλια που ξαφνικά ψιθυρίζουν δίπλα σου κάποια όχι και τόσο αθώα «πραμάτεια» -«εξκιούσμι σερ!»-, συνυφαίνουν ένα δίχτυ που δεν σε αφήνει παρά μόνο όταν έχεις φύγει πια.
Στη Σμύρνη
Είχαμε 17 χρόνια να δούμε τη Σμύρνη, το Κουσάντασι και την Εφεσο. Πάρα πολλά άλλαξαν εν τω μεταξύ. Σειρές τεράστιων, εφιαλτικά ομοιόμορφων κτιρίων έχουν στεφανώσει πια τη Σμύρνη. Πάει το περίγραμμα των απαλών, χαμηλών λόφων ολόγυρα, των γεμάτων φτωχόσπιτα – αυτά όμως παραμένουν ως είχαν… Το κέντρο της πόλης σαν να άνοιξε, «εξωραΐστηκε» κι άλλο, αλλά οι άνθρωποι κυρίως άλλαξαν. Πιο «Ευρωπαίοι» πια. Ζευγαράκια κρατούνται τώρα αγκαλιά στους δρόμους και φιλιούνται – τέτοια εικόνα ούτε γι’ αστείο το ’84. Μπαράκια, κέντρα, ζωή, πηγαινέλα πολύ. Τάλε κουάλε Ελλάδα. Πάμε Κουσάντασι καλύτερα. Για τη συνάντηση Τζεμ – Παπανδρέου – Κούρκουλου στην Εφεσο και την εμφάνιση στο εκεί αρχαίο θέατρο του Εθνικού μας Θεάτρου με τις «Νεφέλες», στο πλαίσιο του Διεθνούς Φεστιβάλ της Σμύρνης.
Ποιο Κουσάντασι; Πού είναι το συμμαζεμένο θέρετρο που είχαμε δει τότε, φτάνοντας από τη Σάμο; Το τι έχει γίνει γύρω του δεν περιγράφεται. Αμέτρητα μεγάλα ξενοδοχεία. Πελώριες συστάδες ομοιόμορφων σπιτιών για παραθερισμό. Οφείλεις να δεις και τη νοικοκυροσύνη όμως. Την ομορφιά στους κήπους, τη φροντίδα, τη φανερή τήρηση κανόνων, το σεβασμό του δημόσιου από τον ιδιώτη. Δεν έχει εδώ μπάστε σκύλοι αλέστε κι ό,τι αυθαίρετο σηκώσει καθένας. Η τουριστική ανάπτυξη είναι εξόφθαλμο ότι τηρεί με αυστηρότητα κάποιες αρχές. Γι’ αυτό και γιγαντώνεται από χρόνο σε χρόνο. Χωρίς να χάνει και το ανθρώπινο πρόσωπό της.