Από τη «μαγική» τριάδα των Ισραηλινών γραμμάτων, που τα τελευταία χρόνια κατέκτησε τη λογοτεχνική Ευρώπη –Νταβίντ Γκρόσμαν, Αμος Οζ, Αβραάμ Γεοσούα– ο τελευταίος είναι μάλλον ο λιγότερο γνωστός στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, αν και το κορυφαίο ίσως έργο του «Ο κύριος Μάνι» έτυχε ευνοϊκής υποδοχής όταν μεταφράστηκε στη γλώσσα μας το 1998. Πρόσφατα οι εκδόσεις «Πόλις» κυκλοφόρησαν τη «Ρετροσπεκτίβα», που τιμήθηκε το 2012 στη Γαλλία με το βραβείο καλύτερου ξένου μυθιστορήματος.
Στην αρχή, το βιβλίο θα λέγαμε ότι είναι ακριβώς αυτό που αναφέρει και ο κινηματογραφικής καταγωγής τίτλος του, δηλαδή μια αναδρομή στο έργο ενός καλλιτέχνη, ένα αφιέρωμα στις ταινίες που γύρισε ο διεθνώς αναγνωρισμένος Ισραηλινός σκηνοθέτης Γιάιρ Μόζες (φανταστικό πρόσωπο). Ο σκηνοθέτης αποδέχεται την πρόσκληση των πρυτανικών αρχών να επισκεφθεί τη σχολή κινηματογράφου στο Σαντιάγκο ντε Κομποστέλα της Ισπανίας και να παρευρεθεί στην τιμητική ρετροσπεκτίβα των ταινιών του, να συζητήσει με τους νέους δημιουργούς και το κοινό για την τέχνη και την τεχνική του. Η πόλη βέβαια που επιλέγει ο συγγραφέας δεν είναι μια τυχαία πόλη, αλλά ένα προπύργιο του Καθολικισμού, όπου σύμφωνα με την παράδοση φυλάσσεται το σκήνωμα του Αποστόλου Ιακώβου. Η κινηματογραφική σχολή λειτουργεί σε ένα έντονα χριστιανικό περιβάλλον, κάτι που δημιουργεί ένα κοντράστ συναισθημάτων στον Εβραίο καλλιτέχνη, ωστόσο το αφιέρωμα εξελίσσεται απρόσκοπτα εκπλήσσοντας ακόμη και τον ίδιο με την πληθώρα των νεανικών του ταινιών που ξέθαψαν οι σινεφίλ διοργανωτές.
Στο ταξίδι του αυτό ο Μόζες συνοδεύεται από τη Ρουθ, παλιά πρωταγωνίστρια των ταινιών του και κατά διαστήματα ερωμένη του, αλλά και ερωμένη του πρώην σεναριογράφου του Τριγκάνο, με τον οποίο βρίσκεται εδώ και καιρό σε έντονη διαμάχη.
Αρχή από έναν πίνακα
Το εναρκτήριο «συμβάν» του μυθιστορήματος, το οποίο και θα χαλάσει τη διάθεση του σκηνοθέτη, «καραδοκεί» μέσα σε ένα πίνακα (μάλλον αντίγραφο) που διακοσμεί το δωμάτιο του ξενοδοχείου του. Πρόκειται για το έργο του Ματίας Μέιβοχελ «Ρωμαϊκή ευσπλαχνία», φιλοτεχνημένο τον 17ο αιώνα και στο οποίο εικονίζεται μια νεαρή κόρη να θηλάζει τον δεσμώτη πατέρα της. Το θέμα του θηλασμού ενός γέρου και ημιθανούς καταδίκου του θυμίζει μια ανάλογη αλληγορική σκηνή που είχε γράψει ο σεναριογράφος του Τριγκάνο πριν από χρόνια και αυτός αρνήθηκε πεισματικά να την εντάξει στο φιλμ που γύριζαν τότε, προκαλώντας το πρώτο ρήγμα στη σχέση τους. Κοιτάζοντας καθημερινά τον πίνακα μια φριχτή υποψία αρχίζει να γεννιέται εντός του, που επιβεβαιώνεται αργότερα και από τους Ισπανούς οικοδεσπότες. Εμπνευστής αυτής της αιφνίδιας ρετροσπεκτίβας είναι ο παλιός του συνεργάτης και τώρα μανιακός του εχθρός. Τι θέλει όμως ακριβώς να του θυμίσει ο σεναριογράφος του με τον συγκερασμό της ζωγραφικής και κινηματογραφικής απεικόνισης; Θέλει να του αποδείξει πόσο μέτριος καλλιτέχνης κατέληξε χωρίς τα σενάριά του ή στη στάση του υπάρχει και μια ηθική απαίτηση;
Ολα θα αρχίσουν να ξεδιαλύνονται και για τον κεντρικό ήρωα και για τον αναγνώστη από τη στιγμή της επιστροφής στο Ισραήλ. Ο γηραιός σκηνοθέτης, με έντονο το συναίσθημα της νοσταλγίας μετά το ισπανικό αφιέρωμα, αναζητά εκ νέου τους αυθεντικούς χώρους που γύρισε τις ταινίες του και τους αγαπημένους του ηθοποιούς που δούλεψαν με αυταπάρνηση μαζί του. Ξεκινά έτσι ένα οδοιπορικό αυτογνωσίας στο δυσδιάκριτο από τη σκόνη του χρόνου παρελθόν του, που κρύβει πολλές εκπλήξεις. Μια από αυτές θα είναι και η λυτρωτική συνάντησή του με τον Τριγκάνο σε μια εμπόλεμη περιοχή, κοντά στη μεθόριο, όπου η σκληρή πραγματικότητα «εισβάλλει» στη μυθοπλασία με τη μορφή των πυραύλων που εκτοξεύουν στους ισραηλινούς συνοικισμούς παλαιστινιακές δυνάμεις.
Η «Ρετροσπεκτίβα» είναι ένα μυθιστόρημα ιδεών, ένας διαρκής στοχασμός για τα όρια της καλλιτεχνικής δημιουργίας, τις πηγές της έμπνευσης και τη διαδικασία της ολοκλήρωσης ενός έργου από τη στιγμή της σύλληψης ώς την τελευταία πινελιά, νότα, εικόνα ή λέξη. Είναι όμως ταυτόχρονα και ένα ύστερο βλέμμα στο εβραϊκό παρελθόν, στην επίπονη προσαρμογή στη γη των προγόνων μετά την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ και φυσικά στις περίπλοκες σχέσεις των Εβραίων με τον αραβικό περίγυρο.
Απροσδόκητο τέλος
Ο Ελληνας αναγνώστης, στην αρχή ίσως κουρασθεί από τις σχοινοτενείς περιγραφές των κινηματογραφικών ταινιών και των πεπραγμένων του σκηνοθέτη Μόζες και του σεναριογράφου Τριγκάνο, όμως στο τέλος θα αποζημιωθεί από τη σύγκρουση των δύο εκ διαμέτρου αντίθετων χαρακτήρων και του απροσδόκητου φινάλε που μας επιφυλάσσει ο Γεοσούα, ένας μεγάλος τεχνίτης της γραφής.
Αβραάμ Γεοσούα «Ρετροσπεκτίβα». Μυθιστόρημα. Μτφ. Μάγκυ Κοέν. Εκδόσεις «Πόλις». Σελ. 570, 18 ευρώ