Τον Μάιο του 1899, Ελληνες ομογενείς από το Μόναχο της Γερμανίας, ανάμεσά τους οι ζωγράφοι Νικόλαος Γύζης και Γεώργιος Ιακωβίδης, ο αρχιμανδρίτης Μελέτιος Καλογερόπουλος, ο μετέπειτα πρωθυπουργός της Ελλάδας Κωνσταντίνος Δεμερτζής και άλλοι, στέλνουν επιστολή στον διάδοχο Κωνσταντίνο και του ζητούν να λάβει μέτρα κατά της αρχαιοκαπηλίας.
«Οι αρχαιοκάπηλοι απεφάσισαν συστηματικώς και δημοσία πλέον την εκποίησιν της τιμής της Ελλάδος», αναφέρουν στην επιστολή τους. Δεν μένουν όμως μόνο εκεί και μαζί με την επιστολή στέλνουν έναν κατάλογο στα γερμανικά με 465 αρχαία ελληνικά έργα που λίγες ημέρες πριν είχαν δημοπρατηθεί στο Μόναχο, όπως αγγεία και ειδώλια από την Αθήνα, την Ολυμπία, την Κόρινθο, τη Θήβα.
Ο κατάλογος, η επιστολή των ομογενών, η λίστα με τα κλεμμένα νομίσματα του Νομισματικού Μουσείου στη μεγάλη κλοπή του 1887, αλλά και οι νομοθετικές ενέργειες των ελληνικών αρχών με εγκυκλίους και διατάξεις –που όμως δεν μπόρεσαν να εξαλείψουν το φαινόμενο– παρουσιάζονται στην ενδιαφέρουσα έκθεση «Ιστορίες επί χάρτου. Μορφές και θέματα της αρχαιολογίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα» στο Ιστορικό Αρχείο Υπηρεσιών των Αρχαιοτήτων της Διεύθυνσης Εθνικού Αρχείου Μνημείων του ΥΠΠΟΑ.
Το Ιστορικό Αρχείο διαφυλάττει περίπου 1 εκατομμύριο έγγραφα, χάρτες, τοπογραφικά μουσείων, επιστολές, φωτογραφίες και σχέδια ανασκαφών που αποτυπώνουν την ιστορική διαδρομή της Ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας από την ίδρυσή της, το 1834. Η σχεδόν μόνιμη έκθεση του αρχείου αναδεικνύει τις προσωπικότητες και το έργο των πρώτων γενικών εφόρων Αρχαιοτήτων, των ανθρώπων δηλαδή που έθεσαν τα θεμέλια για την οργάνωση των συστηματικών ανασκαφών και την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως του αυτοδίδακτου Κυριάκου Πιττάκη, του Παναγιώτη Ευστρατιάδη και του Παναγιώτη Καββαδία, ο οποίος ξεκίνησε τις μεγάλες ανασκαφές στην Ακρόπολη και στην Επίδαυρο. «Στην εποχή του ανανεώθηκε η νομοθεσία για την προστασία των αρχαιοτήτων, γίνονται συστηματικές ανασκαφές, δημιουργείται το αρχαιολογικό δελτίο, ιδρύονται οι ξένες αρχαιολογικές σχολές στην Ελλάδα. Είναι ο άνθρωπος που κάνει την αρχαιολογία επιστήμη, μια ισχυρή και αμφιλεγόμενη προσωπικότητα», μας λέει η αρχαιολόγος Αρχοντούλα Παπουλάκου.
Τα πρώτα χρόνια, ωστόσο η Αρχαιολογική Υπηρεσία ήταν στην ουσία ο έφορός της, και η στελέχωσή της γινόταν κυρίως από λόγιους και μορφωμένους της εποχής που δεν είχαν απευθείας σχέση ή εξειδίκευση στην αρχαιολογία. Είναι ενδεικτικό ότι οι πρώτοι αρχαιοφύλακες ήταν απόμαχοι του 1821, ενώ τις πρώτες ανασκαφές διενεργούσαν δάσκαλοι και φιλόλογοι.
Η λατρεία, ωστόσο, της αρχαίας Ελλάδας περιόριζε, τα πρώτα χρόνια, την προστασία των βυζαντινών αρχαιοτήτων και δη των οθωμανικών μνημείων. Ο Κυριάκος Πιττάκης δεν δίστασε να κατεδαφίσει το οθωμανικό τζαμί και τα φράγκικα κτίσματα της Ακρόπολης, μας λένε οι αρχαιολόγοι, για την ανάδειξη του μνημείου, μια κίνηση που δεν θα περνούσε από το μυαλό ενός αρχαιολόγου σήμερα.
To κοινό μπορεί να ξεναγηθεί στην έκθεση και στο κτίριο του Ιστορικού Αρχείου (Ψαρομηλίγκου 22) το πρωί της Κυριακής 9 Ιουνίου με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Αρχείων, μια σπάνια ευκαιρία διότι η έκθεση είναι επισκέψιμη μόνο με τηλεφωνικό ραντεβού (είναι παράλληλα και χώρος εργασίας) και είναι κρίμα που δεν έχει βγει έξω από το Ιστορικό Αρχείο. Επισκέψιμο θα είναι και το Εργαστήριο Συντήρησης Χάρτου, για να δείτε πώς οι συντηρητές (Δήμος Τσορμπατζόγλου, Κωνσταντίνα Γαβρίλου) χρησιμοποιούν ιαπωνικό χαρτί και ειδικά εργαλεία για να δώσουν παράταση ζωής σε κακοπαθημένα δημόσια έγγραφα από πλημμύρες, μύκητες, πυρκαγιές και τρωκτικά και να πάρετε μια εικόνα για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίστηκε για πολλά χρόνια η χάρτινη ιστορία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.