Τρία χρόνια είχαμε να μάθουμε νέα από την Ελεύθερνα. Μολονότι αυτή η φράση ακούγεται οξύμωρη –τι νέα να λάβει κανείς από έναν αρχαίο τόπο, ο οποίος άλλωστε έχει ήδη δώσει σπουδαία ευρήματα–, ωστόσο έχει τη βάση της. Στον αρχαιολογικό χώρο της Ελεύθερνας η συστηματική ανασκαφή του Πανεπιστημίου Κρήτης υπό τη διεύθυνση του καθηγητή Νίκου Σταμπολίδη συνεχίζεται. «Σκάβω εκεί τα τελευταία 35 χρόνια, από το 1984», λέει. «Ηδη φοιτητές μου που δούλεψαν στην ανασκαφή έχουν γίνει διδάκτορες, κάποιοι καθηγητές. Και θα συνεχίσουμε να σκάβουμε για καιρό. Αυτή είναι η μεγάλη τύχη του αρχαιολόγου: μπορεί να βρίσκεται στο σκάμμα όσο αντέχει το σώμα του. Γιατί η ψυχή του το επιθυμεί πάντα».
Μιλήσαμε με τον Νίκο Σταμπολίδη όσο ακόμη βρισκόταν στην Αθήνα, στο γραφείο του στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, την παραμονή της αναχώρησης για την Κρήτη. Εκεί, σήμερα το απόγευμα, σε μια εκδήλωση για τον τουρισμό και τον πολιτισμό που διοργανώνεται υπό την αιγίδα του NDF (φορέας Ν. Δασκαλαντωνάκης), πρόκειται να μάθουμε νέα από την Ελεύθερνα. Θα είναι αυτή η πρώτη φορά που θα συμβεί κάτι τέτοιο μετά το 2016, τότε που εγκαινιάστηκε ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, το δεύτερο σε επισκεψιμότητα μετά το περίφημο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου. Γιατί χρειάστηκε να περιμένει τόσο πολύ το κοινό για να μάθει τι συμβαίνει σε αυτόν τον τόσο αγαπητό για τους πολυπληθείς επισκέπτες του τόπο;
Εργασίες συντήρησης του ψηφιδωτού δαπέδου του βόρειου κλίτους της Βασιλικής.
«Επειδή θεωρώ ότι αυτό δεν μπορεί να γίνεται μερικώς», απαντά. «Είναι καλύτερα να περιμένει κανείς ώστε να έχει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα αυτού που ανασκάπτει για να μπορεί να δώσει σφαιρικά τα πρώτα ολοκληρωμένα συμπεράσματα». Είναι γνωστή η αφηγηματική δεινότητα του καθηγητή. Απευθύνεται πάντοτε σε ένα ευρύ ακροατήριο –όχι μόνον ειδικών–, θεωρώντας πως οτιδήποτε σχετίζεται με τον πολιτισμό του παρελθόντος αποτελεί δημόσιο αγαθό. Η νέα, γοητευτική του αφήγηση συνδέεται με δύο πρωτοχριστιανικές εκκλησίες, τις δύο βασιλικές που αναδύθηκαν στην επιφάνεια του αρχαιολογικού χώρου της Ελεύθερνας αλλάζοντας τη μορφή του τοπίου. Τι μας λένε τα νέα ευρήματα για την ιστορία αυτού του τόπου, που είναι γνωστός κυρίως για τη σχέση του με τα ομηρικά χρόνια;
«Η Ελεύθερνα έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας διαχρονικής κατοίκησης, μια ιστορία τεσσερισήμισι χιλιάδων ετών», λέει ο Νίκος Σταμπολίδης. «Το θέμα είναι να εντοπίζει κανείς πού μπορεί να σκάψει για να ανακαλύψει τα ίχνη αυτής της συνέχειας. Αυτό που πάντα κεντρίζει το ερευνητικό μου ενδιαφέρον είναι οι περίοδοι μετάβασης από μια εποχή σε μια άλλη. Ετούτο μπορέσαμε να το δείξουμε στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας που φωτίζει τη μετάβαση από την ύστερη εποχή του Χαλκού στην πρώιμη του Σιδήρου, στα λεγόμενα ομηρικά χρόνια, στην αυγή του ελληνικού πολιτισμού. Χάρη σε εκείνα τα ευρήματα λέμε με βεβαιότητα ότι τα ταφικά έθιμα που περιγράφονταν στην Ιλιάδα από τον Ομηρο δεν ήταν ποιητική αδεία αλλά απολύτως αληθινά.
Η νέα προσπάθεια αφορά τη μετάβαση από τον παγανισμό, τον αρχαίο ειδωλολατρικό κόσμο, στον χριστιανισμό (3-5ος αι. μ.Χ.). Το θέμα είναι να εντοπίσει κανείς πού μπορεί να σκάψει για να βρει τέτοια στοιχεία. Ετσι, ενώ η ομηρική νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας βρίσκεται στη δυτική πλαγιά του λόφου της Ελεύθερνας, προχωρήσαμε την ανασκαφή στο αντίθετο σημείο, στην ανατολική πλευρά του λόφου, και μάλιστα πολύ κοντά στο δεύτερο φυλάκιο του αρχαιολογικού πάρκου.
Λεπτομέρεια του ψηφιδωτού δαπέδου.
Στη μέση του μήκους του λόφου, στη θέση Αγία Ειρήνη, ανασκάψαμε αυτά τα τελευταία 3 χρόνια μια μεγάλη τρίκλιτη βασιλική για τα δεδομένα της Κρήτης, περίπου 25 μέτρα επί 17 μέτρα, η οποία μας έδωσε εξαιρετικά στοιχεία γι’ αυτό που ζητούσαμε: δηλαδή πώς περνάει από τον παγανισμό στον χριστιανισμό και πώς επιβάλλεται η καινούργια θρησκεία με κτίσματα δυνατά και μεγάλα, και με μια ολότελα διαφορετική αισθητική».
Αποτυπώματα
«Το πιο απίθανο είναι ότι, ανασκάπτοντας τους γκρεμισμένους τοίχους της εκκλησίας, βρίσκαμε σοβάδες (λάσπη) με αποτυπώματα από αρχαία γράμματα. Καθαρίζοντας τις πέτρες, διαπιστώναμε ότι αυτά είναι μεγάλα κομμάτια ή και ολόκληρες επιγραφές του 6ου αι. π.Χ., δηλαδή αρχαϊκά και πρώιμα κλασικά. Γεγονός που σημαίνει ότι είτε βρήκαν γκρεμισμένα αυτά τα κτίσματα και χρησιμοποίησαν το υλικό στη βασιλική είτε γκρέμισαν οι ίδιοι ως ειδωλολατρικά τα κτίσματα. Αυτό θα αποδειχθεί εναργέστερα με την πρόοδο της μελέτης της υλικού».
Προφανώς οι εργασίες δεν έχουν ολοκληρωθεί και ο καθηγητής μιλάει με ενθουσιασμό για την πολύβουη κυψέλη που αποτελεί μια ανασκαφή, μια «τράπεζα» φίλων της επιστήμης, της Κρήτης, της Ελλάδας. Η δουλειά στην ανασκαφή δεν είναι εύκολη αλλά δένει τους ανθρώπους μεταξύ τους και με τον τόπο. Το ψηφιδωτό που βρέθηκε στη βασιλική συντηρήθηκε με μεγάλο κόπο, ψηφίδα ψηφίδα. Εχει μήκος 17 μέτρα και έχει στην απόληξή του στις άκρες του κισσόφυλλα και ρόδια. «Απλώνεται στον νάρθηκα και μοιάζει με ένα χαλί που οδηγεί τους πιστούς προς τον Παράδεισο», λέει ο Ν. Σταμπολίδης.