Τουλάχιστον τρεις φορές με κάλεσε ο Αλεχάντρο Αραβένα να κοιτάξω έξω από τα μεγάλα παράθυρα του γραφείου του την Elemental, καθώς συζητούσαμε για τις απαντήσεις που μπορεί να δώσει η αρχιτεκτονική στα σύγχρονα προβλήματα των πόλεων και των κατοίκων τους.
Η έδρα του διάσημου Χιλιανού αρχιτέκτονα βρίσκεται στην κορυφή ενός ουρανοξύστη της δεκαετίας του ’70. Από κάτω απλώνεται το Σαντιάγο των 5,5 εκατομμυρίων κατοίκων, που τους τελευταίους τέσσερις μήνες κλυδωνίζεται από κοινωνικές συγκρούσεις και βίαιες ταραχές. Το μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού ζει σε συνθήκες «Λατινικής Αμερικής», μου λέει και με το χέρι του δείχνει τις φτωχές περιοχές της πρωτεύουσας, ενώ το υπόλοιπο σε συνθήκες «Σουηδίας». Οι ανισότητες είναι για τον ίδιο ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν τα σύγχρονα αστικά κέντρα.
«Οι πόλεις μπορούν να προσφέρουν έναν σύντομο δρόμο προς την ισότητα, διότι μπορούν να βελτιώσουν το βιοτικό επίπεδο των πολιτών τους με στρατηγικές παρεμβάσεις στη δημόσια συγκοινωνία, στον δημόσιο χώρο, στις υποδομές, χωρίς να αγγίξουν το εισόδημα. Σκεφτείτε την αλλαγή στην ποιότητα ζωής των πολιτών παρέχοντάς τους μια σύγχρονη δημόσια συγκοινωνία, μια θέση σε ένα θερμαινόμενο λεωφορείο ή σε έναν κλιματιζόμενο υπόγειο σιδηρόδρομο. Οι πόλεις αξιολογούνται και για τα πράγματα που προσφέρουν δωρεάν. Οπότε, μέσα από τον δημόσιο χώρο, τα πεζοδρόμια, την πρόσβαση στη θάλασσα μπορεί να γίνει μια ανακατανομή της ποιότητας ζωής. Οι πόλεις έχουν το πρόβλημα αλλά και τη θεραπεία του», σημειώνει.
Ο Αλεχάντρο Αραβένα γεννήθηκε στη Χιλή και μεγάλωσε σε μια χώρα, όπως λέει, χωρίς την αρχιτεκτονική παράδοση του Περού ή του Μεξικού. «Η Χιλή ήταν μια χώρα σε πόλεμο, οπότε δεν ανέπτυξε τέτοια κουλτούρα. Η Χιλή είναι περισσότερο φύση», λέει κοιτάζοντας πάλι προς το παράθυρο. Τελείωσε τη σχολική εκπαίδευσή του τέσσερα χρόνια πριν από την πτώση του δικτάτορα Πινοσέτ και μπήκε στην Αρχιτεκτονική κάπως τυχαία, με έναν συνδυασμό καλής γνώσης σε μαθηματικά, φυσική και σχέδιο. Στις εισαγωγικές εξετάσεις δεν μπορούσε να ονοματίσει ούτε έναν από τους κλασικούς της αρχιτεκτονικής. «Νόμιζα πως οι αρχιτέκτονες κατασκευάζουν πράγματα. Με ρώτησαν ποιος ήταν ο Λε Κορμπιζιέ. Δεν είχα ιδέα. Ηξερα μόνο τον Μις Βαν ντερ Ρόε επειδή είχα δει σχέδιά του σε μια βιβλιοθήκη».
Καθαρές, γεωμετρικές, γραμμές, αλλά και πιο ελεύθερες μορφές στις κοινωνικές κατοικίες που έχει σχεδιάσει χαρακτηρίζουν τα έργα του αρχιτέκτονα.
Σήμερα, όμως, σχεδόν όλοι γνωρίζουν τον ταλαντούχο Αλεχάντρο Αραβένα. Κάτοχος του «νομπέλ της αρχιτεκτονικής», του περίφημου Βραβείου Πρίτσκερ, επιμελητής της Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας του 2016, γνωστός για τις ιδέες του σχετικά με τον κοινωνικό ρόλο της αρχιτεκτονικής, ο 52χρονος Αραβένα με το νεανικό του παρουσιαστικό είναι κάτι σαν σταρ της αρχιτεκτονικής, με τη φήμη του να ξεπερνάει τα όρια της Λατινικής Αμερικής.
Το 2000 κλήθηκε ως επισκέπτης καθηγητής στο αμερικανικό Χάρβαρντ. Ηταν η πρώτη φορά που θα μιλούσε έξω από τη Λατινική Αμερική και ανησυχούσε για το τι θα μπορούσε να πει σε ένα τέτοιο κοινό. Δουλεύοντας όμως συνεχώς με όρους οικονομικής λιτότητας, εκπαιδεύτηκε να ξεπερνάει ελλείψεις που άλλοι αρχιτέκτονες δεν μπορούσαν να φανταστούν. «Η μεγαλύτερη απειλή για το επάγγελμα του αρχιτέκτονα είναι η αυθαιρεσία. Υπάρχει μια λεπτή γραμμή μεταξύ αυθαιρεσίας και ασχετοσύνης. Οταν δουλεύεις με λίγους πόρους, προστατεύεσαι απέναντι στην αυθαιρεσία. Πρέπει να αιτιολογείς οποιαδήποτε επιλογή σου», σημειώνει.
Εχοντας εκπαιδευτεί σε μια έντονα σεισμογενή χώρα, ο Αραβένα σχεδιάζει στη Χιλή κτίρια που αντέχουν στον χρόνο και στις δυνάμεις της φύσης. «Το κτίριο πρέπει να είναι σχεδόν ολοκληρωμένο όταν ολοκληρώνεται ο σκελετός του. Ετσι μπορεί να αντέξει χρονικά και πολιτισμικά. Η παλιά αρχιτεκτονική είναι κυρίως σκελετός και απλές, καθαρές κατασκευές», μας λέει αναφερόμενος σε ένα από τα εμβληματικά κτίριά του στο Σαντιάγο, το Κέντρο Καινοτομίας. Στην Ευρώπη ή στην Αμερική, ωστόσο, η μορφή είναι διαφορετική γιατί η ερώτηση είναι διαφορετική, σημειώνει. Το επόμενο διάστημα, μάλιστα, θα συνεργαστεί πολύ στενά με τον ηθοποιό Ρόμπερτ Ρέντφορντ για τον σχεδιασμό του νέου κτιρίου που θα στεγάσει το φεστιβάλ κινηματογράφου Sundance.
Courtesy of ELEMENTAL
Ανταποκρινόμενη σε σεισμούς και τσουνάμι, η ομάδα του έπρεπε να ανακατασκευάσει ολόκληρους οικισμούς, αναπτύσσοντας έτσι μια αρχιτεκτονική φιλοσοφία που αποδέχεται τις κατά τεκμήριο αντίρροπες δυνάμεις του εξωτερικού περιβάλλοντος (οικονομικές, περιβαλλοντικές, κοινωνικές, πολιτικές, αισθητικές) και βάζοντας συμμέτοχους τους κατοίκους στη διαδικασία του σχεδιασμού. Μας καλούν, λέει, σε περιπτώσεις όπου χρειάζεται «κοινωνική άδεια» για να προχωρήσει μια κατασκευή.
Πώς θα την ονόμαζε αυτή την αρχιτεκτονική; «Αυτό που κάνουμε εντέλει είναι να δίνουμε μορφή στα μέρη όπου ζουν οι άνθρωποι. Η αρχιτεκτονική δεν είναι πιο σύνθετη από αυτό, ούτε πιο απλή από αυτό. Τι σημαίνει, όμως, ζωή;» διερωτάται, για να απαντήσει λίγο αργότερα ότι «η ζωή είναι μια μείξη πραγμάτων, όπως φόβος, ζήλια, χαρά, αλληλεγγύη, όλα τα πρωτόγονα συναισθήματα αλλά και οι κοινωνικές συμβάσεις είναι μέρος της εξίσωσης. Θα έλεγα ότι με την αρχιτεκτονική μας προσπαθούμε να καταλάβουμε τον άνθρωπο και την κοινωνία ως σύνολο, ας την ονομάσουμε ουμανιστική αρχιτεκτονική».
Μπορεί λοιπόν αυτή η προσέγγιση να βοηθήσει στην αντιμετώπιση κρίσεων, όπως η μαζική μετανάστευση; «Πρέπει να βοηθήσει», απαντάει κατηγορηματικά ο Αραβένα και τονίζει ότι πρέπει να καταλάβουμε τους λόγους της μαζικής μετακίνησης των ανθρώπων. «Αν εξαιρέσουμε τον πόλεμο και την κλιματική αλλαγή, η μετανάστευση ενεργοποιείται για την αναζήτηση ευκαιριών. Οι πόλεις δεν είναι ένα σύνολο σπιτιών, αλλά μια συγκέντρωση ευκαιριών, όπως καλύτερες δουλειές, εκπαίδευση, υγεία και υγιεινή, διασκέδαση, υπόσχεση για μια καλύτερη ζωή. Πρέπει να δίνουμε πρόσβαση σε ευκαιρίες, όχι μόνο στη φυσική στέγη», μας λέει.
Ο ίδιος έγινε ευρύτερα γνωστός χάρη στις κοινωνικές κατοικίες (social housing) που κατασκεύασε στη Χιλή δίνοντας τον χώρο και την ευκαιρία στους νέους κατοίκους να τις διαμορφώσουν όπως θέλουν. «Χτίζοντας τον σκελετό, η σάρκα μπορεί να γεμίσει το κενό. Πιο σημαντικά από αυτά που χτίζουμε είναι όσα δεν χτίζουμε. Η ποιότητα του δημόσιου χώρου ανάμεσα στον δομημένο χώρο αμέσως εγγυάται το κοινό συμφέρον», σημειώνει.
Οπως μας λέει τελειώνοντας την κουβέντα μας, η ερώτηση οδηγεί κάθε φορά τον σχεδιασμό. Δεν έχει μια «υπογραφή» και δεν το επιδιώκει. «Το πρόβλημα που έχω με τα στυλ είναι ότι έχεις έτοιμη μια απάντηση πριν ακούσεις την ερώτηση. Μόλις σχεδιάσεις κάτι, κινδυνεύεις να ερωτευτείς την ιδέα σου και να μην ακούς τίποτα άλλο».
Πριν φύγουμε τον ρωτάμε εάν η συζήτηση για τον κοινωνικό ρόλο της αρχιτεκτονικής έχει αλλάξει την ίδια την προσέγγιση της αρχιτεκτονικής διεθνώς. «Θα έλεγα όχι, όχι αρκετά».