Μόναχο, καλοκαίρι του 1937. Μια μεγάλη έκθεση Μοντέρνας Τέχνης ανοίγει στη γερμανική μεγαλούπολη και σχεδόν αμέσως τραβά το ενδιαφέρον του κοινού. Πήγαιναν άραγε να θαυμάσουν τα έργα του Νόλντε και του Κίρχνερ ή για να περιγελάσουν τους «παρακμιακούς», τυφλωμένοι από την γκεμπελική προπαγάνδα; Το γεγονός είναι πάντως πως η έκθεση, αποτέλεσμα της κατάσχεσης-λεηλασίας χιλιάδων έργων μοντέρνων καλλιτεχνών, έκοψε συντριπτικά περισσότερα εισιτήρια από την αντίστοιχη έκθεση των «εγκεκριμένων». Σχεδόν 80 χρόνια μετά, οι πληγές στο σώμα της Τέχνης είναι ανοιχτές, με πάρα πολλά έργα να αγνοούνται ή να θεωρούνται κατεστραμμένα από εκείνη την εποχή. Η πρόσφατη ταινία του Τζορτζ Κλούνεϊ «Μνημείων Ανδρες» έφερε ξανά το θέμα στο προσκήνιο, όπως είχε γίνει και με την υπόθεση Γκούρλιτ προ διετίας.
Σε αυτό το πλαίσιο, η Neue Gallerie της Νέας Υόρκης οργανώνει αυτή την άνοιξη (από 13 Μαρτίου) την έκθεση «Degenerate Art: The Attack on Modern Art in Nazi Germany», την πρώτη με αυτό το θέμα εδώ και δύο δεκαετίες. Εκεί εκτίθενται έργα Γερμανών και Αυστριακών, κυρίως πρωτοπόρων του Εξπρεσιονισμού, όπως ο Εμιλ Νόλντε, ο Εριχ Χέκελ, ο Μαξ Μπέκμαν και ο Οσκαρ Κοκότσκα. Στους τοίχους μεγεθύνσεις φωτογραφιών από την έκθεση του 1937 ή από τον σιδηροδρομικό σταθμό του Αουσβιτς, όπου κάποιοι από τους καλλιτέχνες κατέληξαν, ενισχύουν την ιστορική διάσταση του πράγματος. Το ίδιο κάνει και η αντιπαραβολή των έργων με άλλα, πιο κοντά στο ναζιστικό πρότυπο, όπως τα «Τέσσερα Στοιχεία» του Αντολφ Τσίγκλερ, αγαπημένου καλλιτέχνη του Χίτλερ. Οι ιδεώδεις γυναικείες μορφές του Τσίγκλερ, αρκούντως «Αριες», ξενίζουν δίπλα στις επιθετικές γραμμές και τα έντονα χρώματα των εξπρεσιονιστών. Τα αφρικανικά μοντέλα στις νεκρές φύσεις του Νόλντε θα προκαλούσαν αναμφίβολα φρίκη στους ναζί.
Ταυτόχρονα τα έργα που εκτίθενται είναι οι ζωντανές αποδείξεις της τέχνης που επιβίωσε. Εξορίστηκε στον πόλεμο, πέρασε περιπέτειες, ενεπλάκη σε εξευτελιστικές αγοραπωλησίες, όμως άντεξε και υπάρχει σήμερα για να θυμίζει πως η δημιουργία μπορεί –και πρέπει– να αποδεικνύεται ισχυρότερη της καταστροφής. Γιατί υπάρχουν και εκείνα τα (πολλά) έργα που χάθηκαν ή καταστράφηκαν μέσα στη φωτιά του πολέμου. Συμβολίζοντας τη δική τους παρουσία, αλλά και το διαρκές αίτημα για σεβασμό και προστασία των έργων τέχνης, οι διοργανωτές της έκθεσης έχουν τοποθετήσει ανάμεσα στα άλλα και μερικά άδεια κάδρα. Είναι η υπενθύμιση μιας αποτυχίας· αυτής των ανθρώπων εκείνης της εποχής που απέτυχαν να διατηρήσουν για τους επόμενους εκείνα που αποτελούν παγκόσμια κληρονομιά.
Στις μέρες μας, που φουντώνουν κουβέντες περί κλοπής έργων τέχνης κατά το παρελθόν και των ανάλογων διεκδικήσεων των κρατών –δικαίων ή αδίκων–, θα ήταν καλό να θυμόμαστε ότι αυτό που προέχει είναι τα έργα να υπάρχουν. Φυσικά αυτό δεν δικαιολογεί ούτε εξαγνίζει τις κλοπές. Απλώς εκθέσεις όπως αυτή της Neue Gallerie φέρνουν στο προσκήνιο την πολύ χειρότερη μοίρα που μπορεί να έχει η Τέχνη –και όχι μόνο– όταν χρησιμοποιείται ως όργανο προπαγάνδας ή εξιλαστήριο θύμα της πρακτικής του μίσους.