Καθώς αθροίζονται οι φωτογραφίες, μία προς μία, σαν αστικά ενυδρεία μνήμης και ασάλευτης καθημερινότητας, δεν διαφαίνεται πρόθεση καταγραφής. Περισσότερο, αυτά τα φωτογραφικά πορτρέτα, αναδύονται ως μίσχοι μιας μεγάλης ανθοδέσμης, δεμένης με μια κορδέλα που περνάει από γενιά σε γενιά. Για την Αρτέμιδα Αλκαλάη, η ανάγκη να συναντήσει Ελληνες Εβραίους, επιζώντες του Ολοκαυτώματος, προεκτείνει τη ματιά της πάνω σε αυτό που προχωράει τα τελευταία χρόνια, ως εικαστική δημιουργός: μία σπουδή πάνω στο «σπίτι», τον οίκο, την εστία, τη μνήμη, την απώλεια, το τραύμα και την επούλωση.
Βλέπει κανείς αυτά τα φωτογραφικά πορτρέτα όχι μόνο ως κομμάτι ενός εγχειρήματος αλλά και ως «ιερές» προσεγγίσεις μοναχικών διαδρομών.
«Ο καθένας από μας είναι από μόνος του πολύ σημαντικός», λέει η Αρτεμις Αλκαλάη που τους τελευταίους μήνες έχει φωτογραφίσει 19 επιζήσαντες των ναζιστικών στρατοπέδων, μέσα στο δικό τους σπίτι ή στη δική τους κάμαρη, στην Αθήνα ή στη Θεσσαλονίκη ή στα Γιάννενα και προσεχώς στη Ρόδο, ανθρώπους που ανοίχτηκαν σταδιακά μπροστά στον φακό, για να αφεθούν σε μία εξωστρέφεια αναγκαία όσο και η διαφύλαξη της δικής τους μοναξιάς. «Θέλουν την επαφή, όχι τόσο για να αφηγηθούν την προσωπική τους ιστορία αλλά γιατί επιζητούν την επικοινωνία, θέλουν αγάπη και σεβασμό».
Προσωπική καταβύθιση
Για την Αρτέμιδα Αλκαλάη, κάθε συνάντηση υπήρξε μία προσωπική καταβύθιση αλλά και ένα άνοιγμα, κάθε φορά σε έναν άλλον κόσμο. Κατά πρόσωπο βρέθηκε με αυτές τις ηρωικές μορφές της καθημερινότητας, που φέρουν τον αριθμό του στρατοπέδου, ένα πρασινόγκριζο λεκέ στο χέρι, «ένα σημάδι που κατευθύνει στο τραύμα, ενεργοποιεί τη μνήμη. Δεν είναι τυχαίος ο αριθμός». Αυτήν την περίοδο, η Αρτεμις Αλκαλάη αναζητεί και άλλους επιζήσαντες Ελληνες Εβραίους διασκορπισμένους σε διάφορα σημεία. «Προσπαθώ να συντονιστώ με μια επιζήσασα από τη Ρόδο, η οποία ζει στη Νέα Υόρκη αλλά θα έρθει στην Ελλάδα το καλοκαίρι. Μου είπε ότι όταν πήγε στην Αμερική αφαίρεσε τον αριθμό. Το ίδιο έκανε και η πρώτη ξαδέλφη του πατέρα μου πηγαίνοντας στη Γαλλία. Αλλά και μία από τις γυναίκες που φωτογράφισα, με το χριστιανικό, πλέον, όνομα Φωτεινή Ραψομανίκη, μου διηγόταν πως η πεθερά της στην Κέρκυρα προσπαθούσε με όξινα μαντζούνια να της σβήσει τον αριθμό». Οι περισσότεροι ζουν στο δικό τους σπίτι, ή με κάποιο μέλος της οικογένειάς τους, άλλοι ζουν γαλήνια σε οίκους. «Ορισμένοι δεν έχουν μιλήσει ποτέ για το παρελθόν. Δεν θέλουν να υπάρχουν σε αυτόν τον “χώρο”».
Καθώς η Αρτεμις Αλκαλάη έχει εντάξει αυτό το εγχείρημα στο μεγάλο κάδρο της εικαστικής δουλειάς της «Σπίτι: μια περιπλάνηση», σαν έναν μεγάλο χάρτη συναισθημάτων και συμπεριφοράς, έφερνε σε κάθε επίσκεψη και ένα «σπιτάκι», μία δική της κατασκευή που γινόταν κομμάτι αυτού του ψυχικού διαδρόμου. «Σαν να ξεχάσανε για λίγο το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον και να έγιναν ξανά παιδιά», λέει η ίδια. «Δεν διαγράφεται ποτέ από τη μνήμη μας το σπιτάκι με την καμινάδα. Το αρχετυπικό σπίτι που καταλαβαίνουν όλοι οι πολιτισμοί. Ηταν το διαβατήριο για να μου ανοίξουν οι πόρτες. Με το σπιτάκι αυτό, άνοιξαν καρδιές». Η καθησυχαστική επίδραση του σχήματος, της παρουσίας και του συμβολισμού του μικρού «οίκου» που σαν παιχνίδι, άλλαζε τους κώδικες της στερεότυπης επικοινωνίας, οδήγησε σε μια σειρά πορτρέτων σαν αλληγορίες γύρω από την έννοια της γεωγραφικής, οικογενειακής και ψυχικής «εστίας». Το υποκείμενο σε διάλογο με το ιστορικό υλικό του.
Σε ηλικίες ανάμεσα στα 89 και τα 104, οι πρωταγωνιστές αυτών των φωτογραφικών πορτρέτων αφήνονται σε μία δυναμική σιωπή. Αναβλύζει το εκτόπισμά τους ως φυσικών προσώπων με διαδρομές στις βαθιές αυλακιές της τραγικής και νωπής ιστορικής τους μοίρας, με την οποία έχουν αυτήν την κρυπτική, αμφίσημη, αναπόδραστη και ακραία σχέση ορισμού, απώθησης και νομιμοποίησης. Είναι μία δικλίδα που ανοίγει και κλείνει.
Ζύμωση και στοχασμός
Για την Αρτέμιδα Αλκαλάη, ζητούμενο είναι η έκθεση του ψυχικού τοπίου και της μοναδικής σημασίας του κάθε ανθρώπου, σε ένα πεδίο αλληλεπίδρασης που να μπορεί να εκτείνεται, να επικοινωνεί και να προκαλεί ζύμωση και στοχασμό ακόμη και πέρα από την εβραϊκή ταυτότητα. Να είναι ένα σχήμα ενεργό που να μιλάει για την ανθρώπινη συνθήκη και την ανάγκη διεξόδου προς την ευτυχία ή τη λήθη. Ας μην ξεχνάμε, μας θυμίζει η Αρτεμις Αλκαλάη, ότι τις πρώτες δεκαετίες μετά τον πόλεμο, οι περισσότεροι επιζήσαντες είχαν επιλέξει τη σιωπή. «Μετά τη δεκαετία του 1980 και πολύ περισσότερο μετά το 1990, αρχίζει και μπαίνει δυναμικά το θέμα του Ολοκαυτώματος στη δημόσια σφαίρα συζήτησης», λέει. Στην Ελλάδα είναι τα τελευταία 20-25 που έχουμε καλλιέργεια του δημόσιου λόγου για τον ελληνικό εβραϊσμό, μαρτυρίες, συνέδρια και πρωτότυπες ερευνητικές εργασίες.
Σήμερα, οι γλυκές αυτές μορφές είναι μία επανασύνδεση όχι μόνο με το παρελθόν αλλά με κάτι πέραν του χρόνου και της Ιστορίας. Είναι ένα μεγάλο οικογενειακό πορτρέτο, μέσα στο οποίο καθρεφτιζόμαστε όλοι.
Εκδηλώσεις και στο Τελ Αβίβ
Το φωτογραφικό πρότζεκτ της Αρτέμιδος Αλκαλάη θα παρουσιαστεί το φθινόπωρο στο Μουσείο Διασποράς του Τελ Αβίβ. Εκεί, θα οργανωθούν εκδηλώσεις με θέμα τις Ελληνικές Εβραϊκές Κοινότητες με πρωτοβουλία του Ελληνα πρέσβη στο Ισραήλ κ. Σπύρου Λαμπρίδη και με οργανωτικούς φορείς το Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος και το Μουσείο Διασποράς του Τελ Αβίβ. Εκτός από τη φωτογραφική έκθεση της Αρτέμιδος Αλκαλάη, θα προβληθεί επίσης το βραβευμένο ντοκιμαντέρ του Βασίλη Λουλέ «Φιλιά εις τα παιδιά», ενώ θα συμμετάσχει επίσης και η ιστορικός κ. Οντέτ Βαρών-Βασάρ.
Από τις εκδόσεις Καπόν κυκλοφορεί το βιβλίο της Αρτέμιδος Αλκαλάη «Σπίτι: μια περιπλάνηση».