Τα ανατολικά καπνά τα καταλαβαίνεις από το άρωμα και τη γεύση. Μια ανεπαίσθητη μυρωδιά σε τυλίγει μέσα στον εκθεσιακό χώρο του δευτέρου ορόφου του Μουσείου Μπενάκη, στη Βασιλίσσης Σοφίας, εκεί όπου παρουσιάζεται η έκθεση «Καπνός / Tobacco. 101 σημειώσεις για τα ανατολικά καπνά», ένας «ναός» – φόρος τιμής σε όσους εργάστηκαν, σε όσους πίστεψαν, σε όσους έζησαν από τα καπνά σε κύκλους πολλών δεκαετιών. Εχω ξεναγό μου τον αρχιτέκτονα Σπύρο Φλεβάρη, που επιμελήθηκε την έκθεση μαζί με τη Μαρία Ρεντετζή, και μυούμαι σε ένα σύμπαν πυκνό, βαθύ και πολύπτυχο. Ακόμη και αν είναι κανείς ανίδεος (ακόμη και αν είναι εκ πεποιθήσεως… αντικαπνιστής), θα αφεθεί σε αυτή τη σήραγγα μνήμης που μας συνδέει με έναν πλούσιο κλάδο ελληνικής παραγωγής που σφράγισε πόλεις της Βόρειας, κυρίως, Ελλάδας, όπως την Καβάλα, τη Δράμα και την Ξάνθη.
Αλλωστε, η επαφή του Σπύρου Φλεβάρη με την Καβάλα ήταν η αφορμή για να γεννηθεί το ενδιαφέρον του για τα καπνά. «Μου έκανε εντύπωση η αρχιτεκτονική των κτιρίων των αρχών του 20ού αιώνα, που μαρτυρούσαν οικονομική ακμή», λέει. Ετσι, με αφετηρία τον εκλεκτικισμό της Ανατολικής Μακεδονίας (π.χ. Μεγάλη Λέσχη Καβάλας, Οικία Herzog) ή τον μοντερνισμό του ’30 (Το Σουηδικό Σπίτι στην Καβάλα, έργο του Π. Μανουηλίδη), ο Σπύρος Φλεβάρης άρχισε να εμβαθύνει σε όλη την κάθετη και οριζόντια παραγωγή των ανατολικών καπνών και σταδιακά, να συνθέτει βήμα βήμα, με εντυπωσιακή σχολαστικότητα, όλα τα στάδια καλλιέργειας, παραγωγής και εμπορίας. «Μίλησα με πολλούς ανθρώπους στη Βόρεια Ελλάδα», μου λέει ο Σπύρος Φλεβάρης, «και όλοι με τον έναν ή τον άλλον τρόπο έχουν ή είχαν κάποια εμπλοκή με τον καπνό». Η έκθεση παρουσιάζει πλήθος αντικειμένων, πολλά προερχόμενα από το αρχείο του Αυστριακού Μονοπωλίου (καθώς η Αυστροουγγαρία απορροφούσε μεγάλο ποσοστό της ελληνικής παραγωγής), αλλά και μπάνερς, σοφά μελετημένα, που εξηγούν βήμα βήμα τα πάντα. Παλιά μηχανήματα και εξαρτήματα για τον έλεγχο, τη ζύμωση, το πρεσάρισμα, την ποιοτική ανάλυση, την αποθήκευση, σε εξαιρετική κατάσταση, βοηθούν σε μια άρτια οπτική αφήγηση.
Η τελειομανία του Σπύρου Φλεβάρη φαίνεται και στην είσοδο της έκθεσης, όπου κυριαρχεί η αναπαραγωγή μιας τεράστιας τοιχογραφίας που δεσπόζει στο Μουσείο Καπνού στη Στοκχόλμη. Είναι έργο του Bo Beskow από το 1947 και έχει ως θέμα την κουλτούρα του καπνού στο χωριό Παπαδάτες του Αγρινίου. Τα πρόσωπα είναι υπαρκτά, διακρίνεται ο Μιχάλης Σουγιουλτζόγλου που ήταν προσωπικότητα στον κόσμο των καπνών. Η αίσθηση είναι αυτή του ελληνικού χωριού από αναγνωστικά του ’50.
Αυτό που χαρακτηρίζει την έκθεση είναι η πολυμέρειά της, που είναι όμως διακριτική, καθώς ο επισκέπτης επιλέγει αν θέλει απλώς να την περπατήσει ή να τη μελετήσει εις βάθος. Στη δεύτερη περίπτωση, οι κωδικοποιημένες πληροφορίες συνθέτουν έναν πλήρη κόσμο που εκτείνεται από τις συνθήκες φωτός και υγρασίας στην καλλιέργεια ώς την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος και τις τραπεζικές μετοχές. Είναι ένας πυκνός γαλαξίας, με τη σοφή του χωροθέτηση, τη συγκεκριμένη χρήση φωτισμού και υγρασίας, τη δική του τεχνική κουλτούρα, που λίγοι ίσως φαντάζονται ότι τροφοδότησε επί της ουσίας τη ζωή της αστικής τάξης σε πολλές πόλεις του ελληνικού Βορρά. Ενδεικτική είναι η παρουσία μιας ρακέτας του τένις, στην προθήκη που δείχνει τον ελεύθερο χρόνο των αστών της Καβάλας γύρω στο 1920.
Πυκνή σε ανάγνωση είναι και η παράμετρος της Μικρασιατικής Καταστροφής, καθώς πολλοί έμποροι καπνών μετοίκησαν από την Ανατολή στη Βόρεια Ελλάδα, εκτινάσσοντας ακόμη περισσότερο τον κύκλο εργασιών. Τα περιζήτητα ανατολικά καπνά με τη μοναδική γεύση (όπως της Κατερίνης) και άρωμα (Μπασμάς Ξάνθης, Ζίχνα, Μπασμάς Νιγρίτας και Δοξάτου) ήταν (και είναι) ξακουστά σε όλον τον κόσμο. Η ποικιλία των ανατολικών καπνών ξηραίνεται στον ήλιο, ενώ η ποικιλία Virginia, π.χ., ξηραίνεται τεχνητά με θερμό αέρα. Ο Σπύρος Φλεβάρης δημιούργησε ένα «οπτικοποιημένο» εγχειρίδιο της κουλτούρας του καπνού, που όπως λέει είναι ακόμη ζωντανή.
«Καπνός / Tobacco. 101 σημειώσεις για τα ανατολικά καπνά». Εκθεση στο Μουσείο Μπενάκη, Βασ. Σοφίας και Κουμπάρη. Εως 31 Αυγούστου.