Αν η Μύκονος έχει τη Δήλο, η Σαντορίνη το Ακρωτήρι, η Νάξος τα Υρια και το Σαγκρί, τα ευρήματα που έρχονται στο φως εδώ και 17 χρόνια στο Δεσποτικό δείχνουν ότι μπορεί και η Πάρος να έχει τον δικό της αρχαιολογικό προορισμό. Μια έκταση 7.000 τ.μ. που βρίσκεται δυτικά της Αντιπάρου, απέναντι από τον οικισμό του Αγίου Γεωργίου, με πολλά εντυπωσιακά ευρήματα από τα πρωτοκυκλαδικά χρόνια στη θέση Ζουμπάρια, τη γεωμετρική και την ελληνιστική περίοδο στη Μάντρα, μέχρι τα υστερομεσαιωνικά χρόνια, όταν καταστράφηκε το νησί από εκδικητικούς πειρατές.
Τα ενεπίγραφα όστρακα από αγγεία του 6ου και του 5ου αι. π.Χ., στα οποία αναγράφεται το όνομα του Απόλλωνα, επιβεβαιώνουν ότι ήταν ο αγαπημένος θεός, όπως και η αδερφή του η Αρτεμις, και η θεά Εστία με το επίθετο «Ισθμία». Οπως λέει ο ανασκαφέας του Δεσποτικού και αρχαιολόγος της ΚΑ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Γιάννος Κουράγιος, το πλούσιο αρχαϊκό ιερό, που είχαν ιδρύσει οι Πάριοι, ήταν κέντρο της λατρείας του Απόλλωνα, ένα προστατευμένο με περίβολο τέμενος στο οποίο δέσποζε ο μαρμάρινος πρόστυλος ναός και δίπλα του λειτουργούσε τελετουργικό εστιατόριο και βωμός.
Νησί των Κούρων
Είναι το νησί που το έχουμε συνδέσει με τους Κούρους που έφτιαχναν τα παριανά εργαστήρια. Τα 65 τμήματα γλυπτών (χέρια, πόδια και κορμοί αγαλμάτων), οι έξι κεφαλές Κούρων και γύρω στις 25 βάσεις είναι ορισμένα μόνο απ’ όσα βρέθηκαν. Πολλά από αυτά αποτελούσαν το οικοδομικό υλικό της στάνης που λειτουργούσε (τώρα απομακρύνθηκε) πάνω ακριβώς στην ανασκαφή!
Το δάκτυλο υπερφυσικού αγάλματος που πιθανότατα ανήκει στο λατρευτικό άγαλμα του ναού (480-490 π.Χ.) ήταν από τα εντυπωσιακά ευρήματα των φετινών ανασκαφών, οι οποίες έφεραν στο φως κι ένα κτίριο πέντε δωματίων που είχε μεγάλη επισκεψιμότητα τόσο στους αρχαϊκούς όσο και στους κλασικούς χρόνους.
Είναι το 18ο απ’ όσα βρήκαν οι αρχαιολόγοι αυτά τα χρόνια στη θέση Μάντρα και στο γειτονικό νησάκι Τσιμηντήρι, τα οποία στα αρχαϊκά χρόνια τα ένωνε λωρίδα γης με το Δεσποτικό. Αυτό που βλέπει κάποιος σήμερα στην ανασκαφή είναι τα κατάλοιπα ενός ναού που είχε τέσσερα μέτρα κίονες, κιονόκρανα, αέτωμα, και δίπλα ακριβώς ένα τελετουργικό εστιατόριο με πόρτες δυτικά και ανατολικά στο οποίο τελούνταν τα συμπόσια.
Επιβεβαιώνεται άλλωστε από τον διπλανό βωμό. Το αρχαϊκό κτίριο Δ, που προστέθηκε στον τοιχισμένο περίβολο αργότερα, ουσιαστικά είναι μέρος του τεμένους. Είχε κι αυτό λατρευτική χρήση, με μαρμάρινη κιονοστοιχία τεσσάρων κιόνων στην πρόσοψη, ενώ κάτω έκρυβε πρωιμότερο κτίσμα αψιδωτής κάτοψης, με μεγάλη ποσότητα κεραμικής καθώς και οστά ζώων. Ευρήματα που μαρτυρούν λατρευτικές πρακτικές στο ιερό του Απόλλωνα «ήδη από τον 9ο αι. π.Χ., στον ίδιο χώρο όπου τον 6ο αι. π.Χ. χτίστηκε ο μνημειακού χαρακτήρα ναός».
Για ποιο λόγο όμως χτίστηκε το μαρμάρινο ιερό στο απόμερο Δεσποτικό; «Επειδή οι Πάριοι ήθελαν να εδραιώσουν την κυριαρχία τους στο Αιγαίο. Ηταν το δικό τους κέντρο δύναμης στο πέλαγος, έχοντας απέναντι τους, αντίπαλο, τη Νάξο. Και των δύο ο πλούτος σχετιζόταν με το μάρμαρο. Οι Νάξιοι επιβλήθηκαν πρώτοι με τους Κούρους μεγάλου μεγέθους αλλά και τον Οίκο των Ναξίων, ενώ η Πάρος ακολούθησε με τα λατρευτικά της αγάλματα που ουσιαστικά ήταν αναθήματα».
Τα άλλα κτίρια που βρέθηκαν ήταν βοηθητικοί χώροι στους οποίους αποθήκευαν σιτάρι, λάδι, νερό για να εφοδιάζουν τους ναυτικούς που σταματούσαν στο νησί πριν συνεχίσουν στην Αίγυπτο, τη Συρία, την Παλαιστίνη και τη Φοινίκη.
Την παρουσία τους άλλωστε επιβεβαιώνουν και δεκάδες αναθήματα. Το ιερό στο οποίο κυκλοφορούσαν μόνο οι ιερείς, εξηγεί ο ανασκαφέας, ήταν σε στρατηγικό σημείο, στο πέρασμα προς τη Μ. Ασία και την Ανατολή.
Οι πιστοί θαύμαζαν απέξω τα εντυπωσιακά λατρευτικά αγάλματα που ήταν πάντα πάνω σε βάθρα τοποθετημένα, πανύψηλα μπροστά από τις ανοιχτές πόρτες. «Ηταν μια πλούσια και επιβλητική εικόνα με όλα αυτά τα αναθήματα και τους Κούρους ολόγυρα, που μαρτυρούσε, μεταξύ άλλων, οικονομική ευρωστία».
Τόσο ο ίδιος όσο και η συνάδελφος και «δεξί χέρι» στην ανασκαφή κ. Κορνηλία Νταϊφά στέκονται στο υλικό κατασκευής των αρχιτεκτονικών καταλοίπων. Ηταν φτιαγμένα από το φημισμένο παριανό μάρμαρο ή λυχνίτη όπως το έλεγαν, εξαιτίας της διαδικασίας εξόρυξής του που γινόταν υπό το φως των λύχνων σε στοές βάθους 120 μέτρων. Ισως πάλι πήρε το όνομά του από τη φωτοδιαπεραστικότητα του υλικού όταν το φώτιζες με ένα λυχνάρι.
Το μάρμαρο τότε στήριζε την οικονομία της Πάρου, ενώ παρτίδες από το λατομείο στο Μαράθι πληρώνονταν αδρά όπως και οι τεχνίτες που δούλευαν το υλικό. Από παριανό μάρμαρο άλλωστε σμιλεύτηκαν η Αφροδίτη της Μήλου, ο Ερμής του Πραξιτέλη, οι Κόρες της Ακρόπολης, η Νίκη της Δήλου, τμήμα της Νίκης της Σαμοθράκης, ο ναός του Απόλλωνα, ο θησαυρός των Σιφνίων στους Δελφούς…
Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα δείχνουν καλοδουλεμένους λίθους και εξαιρετικό τρόπο κατασκευής, ενώ οι αρχαϊκοί κέραμοι οροφής, τα πήλινα ακροκέραμα, τα ζωόμορφα ειδώλια, τα αγγεία σε σχήμα ταυροκεφαλής καθρεφτίζουν τη φαντασία των καλλιτεχνών της Πάρου. «Αυτοί σήκωσαν το ένα χέρι των Κούρων στο στήθος, ενώ ώς τότε είχαμε μόνο τις Κόρες με το χέρι σηκωμένο. Ηταν λοιπόν πρωτοπόροι».
Η ανασκαφή στο Δεσποτικό είναι από αυτές που «δεν χρεώνουν το ελληνικό Δημόσιο», υπογραμμίζει ο ανασκαφέας, που τα καταφέρνει τόσα χρόνια με χορηγούς. Από ιδρύματα μέχρι ιδιώτες. Ακόμη κι ο Τομ Χανκς, που έχει σπίτι στην Αντίπαρο, βοήθησε πριν από χρόνια, αλλά και η τοπική κοινωνία της Πάρου – Αντιπάρου, όπως μπορεί. Τη φετινή έρευνα ενίσχυαν τα Ιδρύματα Α&Π Κανελλοπούλου, Ι. Λάτση, Α.Γ. Λεβέντη, ο Αθ. Μαρτίνος και το υπουργείο Ναυτιλίας – Αιγαίου. Σε δύο χρόνια θα έχουν τελειώσει με τις ανασκαφές. Το επόμενο βήμα είναι οι αναστηλώσεις. Πρόσφατα το ΚΑΣ ενέκρινε τη μελέτη για την προετοιμασία της πρώτης φάσης προκειμένου να γίνει ο χώρος επισκέψιμος.
Το ιδιοκτησιακό καθεστώς…
Στόχος των επιστημόνων που εργάζονται στην ανασκαφή είναι «να δοθεί η τρίτη διάσταση του μνημείου» και πρότυπό τους είναι η Καρθαία και η Μεσσήνη.
Στον κηρυγμένο αρχαιολογικό χώρο Δεσποτικού, όπου απαγορεύεται η δόμηση (και προστατευμένος τόπος εξαιτίας της σπάνιας βλάστησης), φαίνεται πως δεν έχει ακόμη ξεκαθαριστεί το ιδιοκτησιακό καθεστώς «γι’ αυτό δεν εντάχθηκε σε έργα του ΕΣΠΑ».
«Ανήκει εξ αδιαιρέτου στην οικογένεια Μπάου και στο ελληνικό Δημόσιο», λέει ο ανασκαφέας της ΚΑ΄ ΕΠΚΑ, Γιάννος Κουράγιος.
Ο κ. Γ. Μουλάς, από την άλλη, υποστηρίζει ότι «η νήσος είναι 100% ιδιωτική» και ότι κάθε προσπάθεια του «για να αναδειχθεί το ιδιοκτησιακό καθεστώς έχει πέσει στο κενό. Το Δημόσιο για μέρος της έκτασης στηρίζεται σε απαλλοτρίωση του 1948».
Το Δεσποτικό ωστόσο παραμένει ένας αρχαιολογικός προορισμός έτοιμος να «διηγηθεί» ιστορίες κυριαρχίας στο Αιγαίο, αλλά και εκδίκησης. Στιγμές καταστροφής όπως εκείνη του Αθηναίου Μιλτιάδη το 489/490 π.Χ., που ήθελε να τιμωρήσει τους Πάριους επειδή «μήδισαν» (πήραν το μέρος των Περσών), αλλά και των Γάλλων πειρατών στα τέλη του 17ου αι., που λεηλάτησαν το νησί θέλοντας να πάρουν το αίμα τους πίσω για τον φόνο του συντρόφου τους, του διαβόητου Ντανιέλ.