«Η πρώτη μου επαφή με τον μαγικό κόσμο των μωσαϊκών έγινε μια κρύα χειμωνιάτικη ημέρα στις χριστουγεννιάτικες διακοπές του 1965. Είχα την τύχη να με ξεναγήσει ο θείος Σαμ (Σαμουήλ), καθηγητής τότε στην έδρα της Πολεοδομίας. Οταν τελειώσαμε την επίσκεψη (στη Ροτόντα) τον ρώτησα πού θα μπορούσα να βρω ένα βιβλίο που να τα περιέχει όλα. Η απάντηση ήταν ότι δεν υπήρχε κάτι τέτοιο – απλώς κάποιες διαθέσιμες καρτ-ποστάλ».
Αν σκεφτεί κανείς ότι μισόν αιώνα μετά την επίσκεψη της Ραχήλ Καπόν δεν υπήρξε καμιά σχετική ελληνική έκδοση, το νέο εκδοτικό εγχείρημα «Ψηφιδωτά της Θεσσαλονίκης, 4ος-14ος αιώνας» που κυκλοφορεί 36 χρόνια μετά τους σεισμούς, είναι, το λιγότερο, μνημειώδες. Τα εντοίχια ψηφιδωτά αριστουργήματα που απλώνονται αναλυτικά σε 322 έγχρωμες φωτογραφίες, 61 σχέδια και κείμενα-απόσταγμα έρευνας τριών αρχαιολόγων (Ευτυχία Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Χρυσάνθη Μαυροπούλου-Τσιούμη και Χαράλαμπου Μπακιρτζή) που επί σαράντα χρόνια διετέλεσαν διαδοχικά έφοροι αρχαιοτήτων, δεν καλύπτουν μόνο το κενό της διεθνούς βιβλιογραφίας, αλλά ένα «εθνικό» κενό, όπως αναφέρει ο κ. Μπακιρτζής.
Ξεφυλλίζοντας το βιβλίο, η ερώτηση έρχεται αυθόρμητα. Οι Θεσσαλονικείς έχουν επίγνωση της μοναδικής ιστορικής και καλλιτεχνικής τους αξίας; Βρήκαν τη διεθνή αναγνώριση και τη φήμη που απέκτησαν εντοίχια ψηφιδωτά της Ιταλίας; «Οι Θεσσαλονικείς τα γνωρίζουν, αλλά δεν ξέρουν ότι είναι μοναδικά έργα τέχνης», απαντάει ο κ. Χαράλαμπος Μπακιρτζής, επιμελητής του τόμου. Αρχαιογνώστες και αρχαιολάτρεις, επιστήμονες και βυζαντινολόγοι εκτιμούν τη μοναδική τους αξία, αλλά τα αριστοτεχνικά αυτά έργα φτιαγμένα από υψηλής δεξιότητας ψηφωτές καλλιτέχνες δεν έτυχαν της δέουσας προσοχής και προβολής που θα τα έκανε διάσημα στο διεθνές ευρύ κοινό. Δεν είναι τυχαίο, εξηγεί, ότι στους πολέμους (Βαλκανικούς και Α΄ Παγκόσμιο) «οι μεγαλύτερες χώρες, Γαλλία, Αγγλία και Ρωσία, έστειλαν αριστείς της βυζαντινολογίας να μελετήσουν τα αυτοκρατορικά έργα – μια υψηλή τέχνη που δεν θα μπορούσε να γίνει από μια τοπική εκκλησία ή από τοπικούς άρχοντες».
Εξι μνημεία
Αυτή η καταπληκτικής ομορφιάς «αγέραστη» τέχνη που δεν έχασε τη λάμψη της, με οδηγό το βιβλίο και ξεναγό την αρχαιολόγο Πέλλη Μάστορα, εξειδικευμένη στα εντοίχια ψηφιδωτά, μας οδήγησε στα έξι μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς που τα διασώζουν. Είναι μνημεία ανοιχτά στο κοινό, εν λειτουργία, που έχουν τη φροντίδα της Εκκλησίας. Είναι έργα προσιτά σε κάθε επισκέπτη και με δωρεάν πρόσβαση τη στιγμή που στη Ραβέννα πληρώνεις για να τα δεις. Βρεθήκαμε στα «ησυχαστήρια» της Μονής Λατόμου στην Ανω Πόλη και των Αγίων Αποστόλων στα δυτικά τείχη, όπου οι εργασίες ανάπλασης της περιοχής συνεχίζονται με εντατικούς ρυθμούς. Στην Αχειροποίητο και την Αγίας Σοφίας, όπου προσκυνητές και επισκέπτες μπαινοβγαίνουν ελεύθερα, και στον Αγιο Δημήτριο, τον πιο λατρεμένο άγιο των σλαβικών λαών, ιδίως των Ρώσων, όπου λεωφορεία αδειάζουν συνεχώς τουρίστες. Και φυσικά στη Ροτόντα.
Ηταν πρωί καθημερινής ημέρας και τα σημάδια της κρίσης (ή μήπως μιας προβληματικής διαχείρισης;) είναι εμφανή. Η εικόνα αδικεί ένα μνημείο που συγκεντρώνει περισσότερο από μισό εκατομμύριο επισκέπτες ετησίως. Σκουπίδια έξω από την κεντρική είσοδο δείχνουν έλλειψη φροντίδας. Ενημερωτικά φυλλάδια για το μνημείο δεν διατίθενται πλέον. Τα σπασμένα τζάμια στα παράθυρα δεν έχουν αντικατασταθεί από το 2010. Σε αντίθεση με τις εικόνες του τόμου, όπου ο πλούτος, η ποιότητα και η ευκρίνεια της εικονογράφησης παραπέμπουν σε λεπτομέρειες που επιτόπου βλέπεις από απόσταση 30 μέτρων, οι συνθέσεις της κάτω ζώνης του τρούλου εν μέρει κρύβονται από την υπάρχουσα περιμετρική σκαλωσιά, εμποδίζοντας τη διέλευση του φωτός από τους μικρούς φεγγίτες.
Στεκόμαστε στο κέντρο της Ροτόντας. Ο θόρυβος από τα βήματα ενός πολυάριθμου γκρουπ τουριστών στη νέα μεταλλική πεζογέφυρα πρόσβασης των ΑμεΑ, που δεν συνάδει με την αισθητική της μνημειακής νότιας εισόδου, σπάει την απόκοσμη σιωπή. Οι τουρίστες δεν έμειναν στο μνημείο περισσότερο από πέντε λεπτά. Λογικό, αφού δεν υπάρχουν ούτε φυλλάδια και εποπτικό υλικό που να πληροφορούν τον επισκέπτη για τη σημασία και τους συμβολισμούς του διακόσμου, που είναι η ανθρώπινη έκφραση του ιερού και του θείου σε έργα ανυπέρβλητης καλλιτεχνικής αξίας, υψηλής αισθητικής λεπτεπίλεπτης τεχνοτροπίας και μοναδικής θεματογραφικής σύνθεσης. Φύγαμε με μία σκέψη: Εχουμε δρόμο μπροστά μας για να κατανοήσουμε πόσο τυχερή είναι η Θεσσαλονίκη που κατέχει μερικά από τα αρχαιότερα και αναλλοίωτα από νεότερες επεμβάσεις έργα του εντοίχιου ψηφιδωτού από τον 4ο-14ο αιώνα. Το βιβλίο των εκδόσεων Καπόν, ευτυχώς, μας το υπενθυμίζει.