Αποδελτιώνοντας το 2014, οι συντάκτες του πολιτιστικού ενθέτου της «Κ», αυτή τη φορά, δεν ακολουθήσαμε τη συνηθισμένη, συμβατική οδό της σταχυολόγησης των σημαντικότερων πολιτιστικών γεγονότων. Προτιμήσαμε να θέσουμε τις επιλογές μας υπό το πρίσμα ενός προσωπικού φίλτρου. Αναρωτηθήκαμε τι μας χαροποίησε το 2014. Τι μας πλήγωσε, τι μας έκανε να ελπίζουμε ότι το 2015 τα πράγματα θα είναι καλύτερα. Στα σύντομα προσωπικά κείμενα που απλώνονται στις τρεις πρώτες σελίδες του «Τέχνες και Γράμματα», μοιραζόμαστε μαζί σας τις αγωνίες μας για την Αθήνα, υπογραμμίζουμε την ανάγκη για ένα νέο πρότυπο συνεργασίας ανάμεσα στην ελληνική πολιτεία και στον ιδιωτικό τομέα το οποίο θα διέπουν θεσπισμένοι κανόνες, ευχόμαστε ο ελληνικός κινηματογράφος να διατηρήσει την κατεκτημένη δυναμική του, ελπίζουμε να αποκτήσουμε το θεατρικό μουσείο που μας αξίζει.
Περιμένουμε πολλά από τα δίκτυα καλών και παραγωγικών Ελλήνων, πιστεύουμε στις δημιουργικές συμπράξεις και συνέργειες, στις μικρές και μεγάλες ομάδες που μπορούν να κάνουν καλλιτεχνικά θαύματα, στο πολύτιμο και ζωτικό ανθρώπινο κεφάλαιο. Ολες αυτές οι ανησυχίες, οι ελπίδες και οι προσδοκίες πηγάζουν από τη βαθιά πεποίθηση πως ο πολιτισμός και οι καρποί του παρηγορούν, ανακουφίζουν, εξυψώνουν, μπορούν να διαμορφώσουν νέο ήθος και νέα ηθική.
Ανεκτική, ασφαλής Αθήνα
Βασικό κριτήριο για τη μέτρηση της ευτυχίας των πόλεων είναι το εύρος της δυνατότητας που παρέχεται στους πολίτες ώστε αυτοί να νιώθουν ελεύθεροι και δημιουργικοί μέσα στο πλαίσιο ενός κοινώς αποδεκτού κοινωνικού κανόνα. Αυτός είναι για μένα ο στόχος που πρέπει να προσεγγίσει η Αθήνα το 2015, ορίζοντας ένα στοιχειώδες πλαίσιο πολιτισμικής θερμοκοιτίδας. Καθώς στόχος, ευγενής και φιλόδοξος, είναι αυτό το ελάχιστο όσο και μείζον, το χρονοδιάγραμμα όσων μεγάλων έργων θα τείνουν προς την ολοκλήρωσή τους υπολείπεται σε σημασία αφού η Αθήνα δεν έχει εκπληρώσει το κριτήριο της ανεκτικότητας, της ασφάλειας, της αξιοπρέπειας και της ρεαλιστικής φιλοδοξίας. Τα μεγάλα έργα είναι απαραίτητα για να λειτουργήσουν ως κορωνίδες, πρότυπα και εύσημα ενός συνόλου. Μπορούν να είναι συλλεκτήρες ενέργειας και πομποί δράσεων, όπως και δεξαμενές έμπνευσης και μαγνήτες ταλέντων. Ωστόσο, η Αθήνα θα κριθεί στον δρόμο, στην καθημερινότητα του πολίτη, στη δυνατότητα πρόσβασης και στο εύρος της ποικιλίας. Το μεγάλο στοίχημα της πρωτεύουσας είναι η εμπιστοσύνη του πολίτη, η δημιουργία νέων αστικών νευρώνων που θα δένουν την πόλη με ένα νέο σώμα ιδεών και δράσεων. Από αυτόν τον στόχο, βρισκόμαστε ακόμη μακριά.
Οι χορηγοί δίπλα στο κράτος
Από τη χρονιά που φεύγει, μου μένει μία εικόνα: ένας γερανός στο πλοίο του Πολεμικού Ναυτικού «Θέτις» ετοιμάζεται να ποντίσει στα νερά των Αντικυθήρων το σκάφανδρο Exosuit. Δεκάδες μέτρα ακριβώς κάτω από το φουσκωτό στο οποίο επιβαίνουμε, βρίσκεται το γνωστότερο αρχαίο ναυάγιο του κόσμου, το σκαρί που μετέφερε έργα τέχνης και τον περίφημο μηχανισμό με τα γρανάζια. Το 2014 απέδειξε ότι ένα νέο πρότυπο συνεργασίας ανάμεσα στην ελληνική πολιτεία, στους ξένους χορηγούς και στα ιδιωτικά ιδρύματα μπορεί να είναι λειτουργικό και επωφελές για όλους, στον τομέα της αρχαιολογίας. Με έναν όρο: το κράτος να θέσει τους δικούς του όρους, με διαύγεια, σχεδιασμό για το μέλλον και ανοιχτό μυαλό. Οι ιδιώτες χορηγοί δεν θέλουν ούτε δαιμονοποίηση ούτε υποχωρητικότητα σε όλα τους τα αιτήματα. Θέλουν θεσπισμένους κανόνες και συνομιλητές με αξιοπιστία, γνώση των θεμάτων και τη συνείδηση ότι προστατεύουν και αναδεικνύουν ό,τι πολυτιμότερο έχουμε.
Σινεμά ελληνικό, ιδιαίτερο
Ευχή για το 2015 θα ήταν, ο ελληνικός κινηματογράφος να μην αναδιπλωθεί σε μια γκρίζα και μίζερη γωνιά, στοιχειωμένη από φαντάσματα του παρελθόντος. Να διατηρήσει τη δυναμική του, η οποία τον απογείωσε κατά την τελευταία πενταετία, αλλά και να σταθμίσει προσεκτικά τις επιτυχίες του. Να μην παγιδευτεί ανάμεσα σε ένα παρελθόν αμφιλεγόμενων «δημοκρατικών διαδικασιών» και σε ένα ομιχλώδες διεθνές φεστιβαλικό μέλλον. Θα ήταν ευτυχές γεγονός εάν οι κινηματογραφιστές μας (παραγωγοί, σεναριογράφοι και σκηνοθέτες) διέβλεπαν τον κίνδυνο της τυποποίησης της ελληνικής ταινίας κάτω από την ετικέτα μιας μάλλον εξαντλημένης πρωτοπορίας, «καθοδηγούμενης» από την οικονομία της ευρωπαϊκής φεστιβαλικής αγοράς. Θα ήταν ωραίο για το ελληνικό σινεμά να μη χάσει την ιδιαιτερότητα της φωνής του, τη μοναδικότητα του βλέμματός του, το μεσογειακό του ταμπεραμέντο και, φυσικά, την εξωστρέφειά του.
Το 2015 μακάρι να κυλήσει στον ρυθμό της φαντασίας παλιών και νέων δημιουργών και όχι πίσω από τη μονοτονία της μικροπολιτικής περαστικών Μαυρογιαλούρων. Χωρίς φιλοδοξίες και κραυγές παραγόντων (εκλεγμένων, διορισμένων και ενίοτε άσχετων) μέσα και έξω από το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου ή το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Μακάρι το 2015 ο κινηματογράφος να αντιμετωπιστεί από την Πολιτεία ως παράγοντας ανάπτυξης, πολιτιστικής και οικονομικής, και όχι σαν δημοσιονομική τρύπα.
Ελπίδα στα… μετόπισθεν
Την ώρα που γράφεται αυτό το σύντομο σημείωμα, έξω έχει μια λαμπρή ημέρα. Κι ενώ αγαπάω τους πραγματικούς χειμώνες, ομολογώ ότι δεν με ενόχλησε καθόλου η παρατεταμένη καλοκαιρία των φετινών Χριστουγέννων. Το αντίθετο· αισθάνομαι ότι τα βαριά σύννεφα που πυκνώνουν ξανά πάνω από την Ελλάδα είναι το περισσότερο που μπορώ να αντέξω μια τόσο φορτισμένη πολιτικά περίοδο. Ακούω πολύ κόσμο να χάνει για άλλη μια φορά το κουράγιο του, να τα βάζει με την πολιτική τάξη, να νιώθει και πάλι μετέωρος, στη μέγγενη της ανασφάλειας. Σε στιγμές σαν κι αυτή, είναι εύκολο να παρασυρθούμε σε πιο σκοτεινές σκέψεις. Ομως, όσα συμβαίνουν και τραβούν τώρα την προσοχή μας, δεν σκιαγραφούν με ακρίβεια το στίγμα του 2014. Αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς και αφιερώσουμε λίγο χρόνο στις ημέρες που έχουμε πια πίσω μας, σαν να φυλλομετράμε ένα κιτρινισμένο ημερολόγιο, θα μείνουμε έκπληκτοι από τον πλούτο, την εφευρετικότητα και, κυρίως, την επένδυση δημιουργικών και αφοσιωμένων Ελλήνων σε «μάχες» που δίνονται στα «μετόπισθεν» και θεωρητικά αφορούν περιορισμένους κύκλους ανθρώπων. Είναι, στην πραγματικότητα, κάτι πολύ περισσότερο: ένα αχαρτογράφητο, προς το παρόν, δίκτυο καλών και παραγωγικών Ελλήνων, νησίδες φωτός, ανάτασης και πραγματικής, χειροπιαστής ελπίδας που τώρα, πια, στο τέλος της χρονιάς, τους χρωστάμε το πιο μεγάλο μας «ευχαριστώ».
Νέες πολιτιστικές υποδομές
Αφήνοντας πίσω μας τη χρονιά της αρχαιολογίας και των αποκαλύψεων, μπαίνουμε σε μια χρονιά που η πόλη θα ζωντανέψει μέσα από νέες υποδομές. Μαραζωμένοι δρόμοι και γειτονιές θα αναγεννηθούν, παρατημένα κτίρια θα φωτιστούν, λινάτσες που έκρυβαν σπουδαία οικήματα και νεότερα μνημεία της Αθήνας θα αφαιρεθούν, δημιουργώντας ένα αίσθημα αισιοδοξίας.
Το έχουμε ανάγκη. Η Αθήνα θα ξαναβρεί μέρος της χαμένης της ταυτότητας που χρόνια κρυβόταν πίσω από ετοιμόρροπους τοίχους. Αστικά τοπόσημα στον πυρήνα της Πλάκας που έγιναν καταφύγιο των εξαρτημένων ατόμων θα αναβιώσουν την «αυλή των θαυμάτων» δίνοντας στέγη στο Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης. Ιστορικό παρελθόν και μνημειακό απόθεμα όπως αποτυπώνονται στο Ωρολόγιο του Κυρρήστου (Πύργος των Αέρηδων) και το Φετιχιέ τζαμί στον αρχαιολογικό χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς θα αποκατασταθούν. Το αρχοντικό καταφύγιο της αστικής Αθήνας, το «Ακροπόλ Παλάς», θα τονώσει πάλι την Πατησίων τέλος του 2015, ενώ η περίφημη οικία Τσίλλερ – Λοβέρδου θα δώσει νέα δυναμική στη Μαυρομιχάλη και Ακαδημίας ως παράρτημα του Βυζαντινού Μουσείου. Στη Συγγρού, θα ανοίξει το ΕΜΣΤ. Το Πάσχα θα λειτουργήσει η Μητρόπολη, προχωρούν όμως και οι εργασίες στη Χρυσοσπηλιώτισσα στην Αιόλου, ενώ η Ομόνοια ελπίζει να απαλλαγεί από την ασχήμια της, με την πλήρη αποκατάσταση του Αγίου Κωνσταντίνου.
Η κρίση μας έκανε να ξαναδούμε τα μνημεία της πόλης, να ανακαλύψουμε προορισμούς όπως τον ιστορικό Κεραμεικό που διπλασίασε το 2014 τους επισκέπτες του αλλά και τον καινούργιο αρχαιολογικό χώρο δίπλα στο Βυζαντινό Μουσείο, το Λύκειο του Αριστοτέλη που προσπαθεί να ενταχθεί στην καθημερινότητα των Αθηναίων. Από κοντά και η Ακαδημία Πλάτωνος, όπου ενοποιούνται τμήματα του αρχαιολογικού χώρου.
Το 2015 τελειώνει το ΕΣΠΑ. Εργα ολοκληρώνονται. Οπως και να ’ναι θα υπάρξουν περισσότερες εναλλακτικές να ερευνήσουμε όλες τις περιόδους της ιστορίας της Αθήνας στο ιστορικό κέντρο και την περιφέρεια της πόλης.
Θεατρικό μουσείο με φως
Η εξαθλίωσή του ήταν γνωστή. Η απόλυτη κατάρρευσή του, τα έντομα και τα τρωκτικά που έκαναν βόλτες πάνω σε πρωτότυπα θεατρικά κείμενα και σπάνια ντοκουμέντα, έγιναν γνωστά μέσα στο 2014. Το Θεατρικό Μουσείο στέναζε έτσι κι αλλιώς, εκεί στον υπόγειο χώρο του Πνευματικού Κέντρου της Αθήνας. Λίγες μέρες πριν φύγει το 2014 ο υπουργός Πολιτισμού, Κώστας Τασούλας, ανακοίνωσε ότι έχει ήδη υπογραφεί επιχορήγηση ύψους 100 χιλ. ευρώ. Για να αποπληρωθούν τα χρέη και να μπορεί να μετακινηθεί «καθαρό» σε χώρο που να του αξίζει. Μέσα στο 2015, μαζί με άλλα κτίρια της Αθήνας που κοντεύουν να ολοκληρωθούν, πρέπει να αποκτήσουμε το Θεατρικό Μουσείο που αξίζει στην ιστορία αυτού του τόπου, το πιθανότερο στους χώρους του Μεγάρου Μουσικής, σύμφωνα με τον υπουργό. Ταιριάζει σίγουρα στην απέραντη αλλά ψυχρή λαμπρότητα του κτιρίου της Βασιλίσσης Σοφίας να αποκτήσει τα χρώματα των κοστουμιών της Λαμπέτη, της Κοτοπούλη, του Μινωτή, της Παξινού, της Καρέζη, της Βιουγιουκλάκη… Τα χρώματα του θεάτρου!
Οταν απειλείται η φαντασία
«Σήμερα είναι μέρα χαράς» λέει ο ανώνυμος ελεύθερος σκοπευτής λίγα δευτερόλεπτα πριν εκπληρώσει την αποστολή του, στις 6 Αυγούστου 1983. Η δολοφονία της Μάργκαρετ Θάτσερ εκτυλίσσεται σε ένα φανταστικό σύμπαν, όμως οι απειλές που δέχτηκε η Χίλαρι Μάντελ μετά τη δημοσίευση του αμφιλεγόμενου διηγήματός της, τον περασμένο Σεπτέμβριο, ήταν απόλυτα πραγματικές. Βουλευτές και δημοσιογράφοι έσπευσαν να την καταδικάσουν, ο λόρδος Τίμοθι Μπελ ζήτησε την παρέμβαση της Scotland Yard και η Daily Telegraph αρνήθηκε να δημοσιεύσει το διήγημα, μολονότι είχε πληρώσει για να εξασφαλίσει τα αποκλειστικά δικαιώματα. Σε μια χώρα, όπου η ελευθερία έκφρασης εξακολουθεί να αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα –τουλάχιστον στα χαρτιά–, το γεγονός πως μία πολυβραβευμένη συγγραφέας στοχοποιήθηκε γιατί «τόλμησε» να φανταστεί μία πολιτική δολοφονία, αποτελεί απλώς άλλη μία ένδειξη πως ο συντηρητισμός, η καχυποψία και η μισαλλοδοξία καλά κρατούν στην Ευρώπη του 21ου αιώνα.
Rethink «Αττικόν»
Την τελευταία φορά που πέρασα από τη Σταδίου προσπέρασα τον αριθμό 19 – 21 (γωνία Χρήστου Λαδά), χωρίς να ρίξω ούτε μια ματιά. Εφτασα στο Σύνταγμα και κοντοστάθηκα. Το «Αττικόν» και ο «Απόλλων» δεν είχαν μείνει απλώς πίσω, είχαν διαγραφεί από το οπτικό πεδίο μου. Κάηκαν, έκλεισαν, έσβησαν ― σβήνουν σιγά σιγά. Από εκείνον τον Φεβρουάριο του 2012 η Αθήνα δεν λέει να συνέλθει. Το αποδεικνύει και το γεγονός ότι, παρά τις τυμπανοκρουσίες, τη συναισθηματική έξαρση των πρώτων εβδομάδων, ο ιστορικός κινηματογράφος της πόλης, το «Αττικόν», που από τον 19ο αιώνα στο κτίριο του Τσίλλερ στέγαζε ένα μέρος του αστικού πολιτισμού της Αθήνας, αποτελώντας ζωτικό όργανο της πόλης, είναι σε βαθύ κώμα. Λένε ότι οι διαμάχες ανάμεσα στα Ιδρύματα Δεκόζη – Βούρου και του παράπλευρου και συγγενούς Μουσείου των Αθηνών είναι σε εξέλιξη… Λένε ότι δεν έχει πληρωθεί η αμοιβή των μηχανικών (τυπική) για να δοθεί η οικοδομική άδεια για την αποκατάσταση… Λένε ότι δεν υπάρχουν χρήματα γιατί το ίδρυμα δεν εισέπραξε ποτέ τα ασφάλιστρα… Λένε ότι ούτε η Περιφέρεια έδωσε ποτέ τα υπεσχημένα… Rethink Athens. Πώς; Χωρίς «Αττικόν» και «Απόλλωνα» μπορούμε να «ξανασκεφτούμε» την Αθήνα;
Ο Θεοτοκόπουλος ενώνει
Τον Ιούνιο του 2010 o Νίκος Χατζηνικολάου, ομότιμος καθηγητής της Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, έστειλε μια επιστολή στους διευθυντές των μουσείων της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας. Τους πρότεινε να διοργανώσουν για το 2014 έναν «περίπατο» με μικρές επιμέρους εκθέσεις, οι οποίες τελικά θα δημιουργούσαν, εν συνόλω, μια ολοκληρωμένη εικόνα για τη ζωή και το έργο του Γκρέκο, με αφορμή τη συμπλήρωση 400 χρόνων από τον θάνατό του. Τα αφιερώματα, που έχουν ήδη ξεκινήσει στο Μουσείο Μπενάκη, στο Βυζαντινό και Χριστιανικό της Αθήνας, στο Κυκλαδικής Τέχνης, δεν είναι υψηλού κόστους, ούτε στοχεύουν στην εντυπωσιοθηρία. Δεν είναι blockbusters. Αντιθέτως, εστιάζουν και αναδεικνύουν επιμέρους πτυχές του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, δημιουργώντας εντέλει μια πρωτότυπη αφήγηση που «απλώνεται» στην πόλη, με σημαντικές καινοτομίες σε επίπεδο έρευνας και κατάθεσης νέων απόψεων. Γιατί στάθηκα σ’ αυτές, αποδελτιώνοντας το 2014; Διότι είναι ένα εύγλωττο παράδειγμα, ένα διαφορετικό πρότυπο πολιτιστικής πολιτικής που αποδεικνύει ότι, παρά την εξαιρετικά κακή οικονομική συγκυρία, υπάρχει χώρος για σύλληψη και εκτέλεση δράσεων ουσίας, που βασίζονται στη συνεργασία και στον σωστό συντονισμό.
Το «Στούντιο» του ’80
Ο χώρος του ιστορικού κινηματογράφου «Στούντιο» βρισκόταν και βρίσκεται ακόμη στη γειτονιά όπου ζω. Δεν υπήρξα ποτέ φανατική θαμώνας του, όμως ήταν ο κινηματογράφος όπου είδα μερικές από τις πιο ιδιαίτερες και πρωτοποριακές ταινίες τη δεκαετία του ’80. Με μάτια ακόμη παιδικά καθηλώθηκα βλέποντας τις «Ομπρέλες του Χερβούργου», μια ταινία που δεν μπόρεσα ποτέ να ξεχάσω και η οποία συνδέθηκε στη μνήμη μου με το συγκεκριμένο περιβάλλον του «Στούντιο».
Οταν έκλεισε και μετατράπηκε σε ένα είδος ευαγγελικής εκκλησίας, δεν πίστεψα ποτέ ότι θα μπορούσε να ανοίξει ξανά. Φαινόταν ότι η εποχή του κουλτουριάρικου σινεμά, που εκπαίδευσε καλλιτεχνικά και πολιτικά μια ολόκληρη γενιά, είχε τελειώσει για πάντα. Η ημέρα της αποκαθήλωσης της υποτιθέμενης εκκλησίας τον Σεπτέμβριο που μας πέρασε καθώς και η ανακοίνωση ότι ο κινηματογράφος «Στούντιο» πρόκειται σύντομα να λειτουργήσει ήταν περισσότερο από μια ευχάριστη είδηση. Τελικά, τίποτα δεν είναι δεδομένο, ειδικά η πεποίθηση ότι τα όνειρά μας δεν υπάρχει περίπτωση να πραγματοποιηθούν.
Πολύτιμο «κεφάλαιο»
Για μένα ο ερχομός του νέου έτους συμπίπτει σχεδόν με τον ένα χρόνο μου στο πολιτιστικό τμήμα της «Κ». Πάντα ακολουθούσα από προσωπικό ή ακαδημαϊκό (λόγω σπουδών) ενδιαφέρον τα των τεχνών, όμως η καθημερινή τριβή μέσα από την εφημερίδα ήταν τελείως διαφορετική εμπειρία. Μου δόθηκε η ευκαιρία να παρακολουθήσω και πολύ περισσότερο να γράψω για ταινίες, σειρές, εκθέσεις, μουσικές, βιβλία. Είδα νέους ανθρώπους, με ελάχιστα εφόδια και κόντρα σε χίλιες δυσκολίες, να δημιουργούν μικρά καλλιτεχνικά θαύματα. Είδα κόσμο να έρχεται κοντά μέσα σε συλλογικότητες και να προσφέρει μόνο και μόνο από αγάπη για τις τέχνες και τον πολιτισμό. Γνώρισα «παλιούς» έτοιμους να στηρίξουν ανιδιοτελώς την επόμενη γενιά. Κατάλαβα τελικά πως υπάρχει κεφάλαιο σε αυτό τον τόπο που δεν χρειάζεται οικονομολόγους για να το μετρήσουν· λίγη προσοχή μόνο και στους ανθρώπους του σήμερα, εκτός από τους θαμμένους «προγόνους». Δεδομένων των συνθηκών εκεί έξω, ειδικά για τους συνομηλίκους μου, αισθάνομαι τυχερός. Η ελπίδα μου για το μέλλον είναι να γίνουμε, όχι από τύχη, περισσότεροι.