Αν όλα τα επιστημονικά σενάρια που ξεδιπλώθηκαν με αφορμή την Αμφίπολη παραμένουν ακόμη στη σφαίρα του αναπόδεικτου, τα ευρήματα της έκθεσης, που παρουσιάζεται στο ισόγειο και τον πρώτο όροφο του Μεγάρου Σταθάτου στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, αποδεικνύουν περίτρανα τη σπουδαιότητα της αρχαιολογίας του θανάτου αλλά και την πίστη των αρχαίων στη μεταθανάτια ζωή, το μεταφυσικό επέκεινα.
H τύχη της ψυχής μετά τον θάνατο και οτιδήποτε σχετίζεται με την «κακιά ώρα» είναι από τα μυστήρια που απασχολούν τον άνθρωπο, από την εποχή των ομηρικών επών έως τον Πλάτωνα. Οι φιλοσοφικές και θρησκειολογικές τάσεις της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας, οι τρεις εκδοχές του Αδη, οι ομοιότητες μεταξύ των τριών Κάτω Κόσμων, οι διαφορές, όλα παρουσιάζονται στην έκθεση «Επέκεινα. Ο θάνατος και η ζωή μετά στην αρχαία Ελλάδα», που προσελκύει από την πρώτη κιόλας ημέρα που άνοιξε το ενδιαφέρον του κοινού, κι ας ζει η πόλη την ατμόσφαιρα των Χριστουγέννων και των προεδρικών εκλογών.
Οσο το κοινό περιηγείται στην έκθεση, η συζήτηση με τον διευθυντή του μουσείου ξεκινάει διαφορετικά. «Η αρχαιολογία του θανάτου είναι συγκλονιστικό κεφάλαιο και πρέπει να ερμηνεύεται σωστά», λέει ο καθηγητής κ. Νίκος Σταμπολίδης, φέρνοντας για παράδειγμα το ψηφιδωτό που βρέθηκε στο ταφικό μνημείο της Αμφίπολης και απεικονίζει την αρπαγή της Περσεφόνης. Σύμφωνα με την ανασκαφική ομάδα, ο Ερμής είναι ψυχοπομπός, εκείνος όμως έχει διαφορετική ερμηνεία: «Στη συγκεκριμένη παράσταση, ο Ερμής είναι νυμφαγωγός που οδηγεί τη νύφη Περσεφόνη στο βασίλειο του Αδη». «Από τον δάσκαλό μου τον Ανδρόνικο», προσθέτει με νόημα, «έμαθα πως στην αρχαιολογία η παρατήρηση είναι το 50% με 60% της ερμηνείας».
Κάπως αρχίζουμε να αποκρυπτογραφούμε τις όψεις της απώλειας, με την παρότρυνση να προσέχουμε τις λεπτομέρειες κάθε απεικόνισης στα εκθέματα. «Η στιγμή του θανάτου μοιάζει να είναι το δυσκολότερο κεφάλαιο. Πόσο διαρκεί; Δευτερόλεπτα, μήπως λεπτό, ή ο επιθανάτιος ρόγχος μπορεί να συνεχίζεται επί ώρα;». Πρόκειται για μεγάλο ζήτημα που εικονίζεται στην αρχαία τέχνη και έχει ενδιαφέρον αν το συγκρίνει κανείς με το αρχαίο δράμα, όπου η απουσία παρουσίασης του θέματος είναι φανερή. Το απέφευγαν οι ποιητές στις τραγωδίες, ίσως γιατί η εικόνα αυτή προκαλούσε οδύνη τους θεατές, ίσως πάλι να σχετίζεται με τις προλήψεις της εποχής.
Στιγμές θανάτου στον πόλεμο υπάρχουν αρκετές. Οπως οι απεικονίσεις του Τρωικού Πολέμου, όπου τα αίματα τρέχουν από τις πληγές του Σαρπηδόνα που τον βλέπουμε να αίρεται, σαν να τον αγκαλιάζουν ο Υπνος και ο Θάνατος, τα φτερωτά δίδυμα. Τα εκθέματα που συγκινούν περισσότερο είναι η αυτοκτονία του Αίαντος, όπως παρουσιάζεται στον μελανόμορφο αμφορέα που αποδίδεται στον Εξηκία (540 π.Χ. περίπου) και ήρθε από το Μουσείο της Βουλώνης. Στο βαθύ πορτοκαλί-κόκκινο φονικό φόντο εικονίζεται ο Αίας γυμνός να στερεώνει σ’ ένα υψωμένο βουναλάκι στο έδαφος ένα ξίφος. Αριστερά, η παρουσία του φοινικόδεντρου έχει σημασία (η λέξη φοίνιξ θύμιζε στους Ελληνες το σκούρο κόκκινο χρώμα, δηλαδή το αίμα που επρόκειτο να χυθεί) και άλλη τόση ο οπλισμός που διακρίνεται δεξιά. Τι συγκινεί σε αυτή τη δραματική σκηνή; «Οτι δεν εικονίζεται η στιγμή της αυτοκτονίας, αλλά η προετοιμασία της».
Μπροστά στον αμφορέα όπου απεικονίζεται ο θάνατος της Πενθεσίλειας από τον Αχιλλέα, υπάρχει συνωστισμός. Πεσμένη και ανήμπορη με άσπρα τα γυμνά μέλη του σώματος κι εκείνος χωρίς να δείχνει το πρόσωπό του, βυθίζει το δόρυ του στο λακκάκι του λαιμού της. Ομως τα βλέμματα συναντιούνται σ’ ένα αστραπιαία ερωτικό και συγχρόνως θανάσιμο εναγκαλισμό, λίγο πριν από το τέλος.
Ας δούμε, όμως, τι άλλο αποκρυπτογραφεί ο επισκέπτης στα 120 εκθέματα:
Γυνακεία υποχρέωση. Η έκθεση του νεκρού, το προσκύνημα, γινόταν μέσα στο σπίτι του και διαρκούσε μία ημέρα. Το στόμα έπρεπε να είναι κλειστό, δενόταν με ταινίες από δέρμα ή ύφασμα, ενώ όλη η προετοιμασία (λουτρό, το ντύσιμο και το στόλισμα ) ήταν γυναικεία υποχρέωση. Οι άνδρες συνήθως δεν έφταναν κοντά στην κλίνη, ύψωναν το χέρι σ’ ένα χαιρετισμό προς τον νεκρό.
Το σώμα του νεκρού ήταν πηγή μιάσματος. Γι’ αυτό και οι συγγενείς και όσοι μετείχαν στην κηδεία έπρεπε να καθαρθούν με τελετουργίες. Οι λήκυθοι γύρω από τη νεκρική κλίνη και το αρδάνιον, ένα αγγείο γεμάτο με καθαρτήριο ύδωρ έξω από το σπίτι του νεκρού, ήταν η προστασία από το μίασμα.
Σάβανο. Είχε χρώμα λευκό αν όμως ο νεκρός ήταν από τη Σπάρτη ντυνόταν τη φοινίκη, ένα κόκκινο στρατιωτικό ένδυμα. Στις παραστάσεις των αγγείων απεικονίζονται με κάθε λεπτομέρεια ο θρήνος και ο κοπετός, τα κομμένα μαλλιά, οι γρατζουνιές στα μάγουλα των γυναικών. Τα κτερίσματα «διηγούνται» επίσης τις δικές τους ιστορίες που συχνά υποδηλώνουν το φύλο ταφής. Διαπιστώνουμε, όμως, και αντιθέσεις. Αν δείτε γυναίκα να κρατάει σπαθί, όλα έχουν εξήγηση. «Εχω τύχει σε γυναικείες ταφές στην Κρήτη, όπου η μάνα ενός προηγηθέντος νεκρού δίνει ένα κρητικό μαχαίρι να το πάνε στον γιο της στον Αδη», λέει ο κ. Σταμπολίδης.
«Eπέκεινα. Ο θάνατος και η ζωή μετά στην αρχαία Ελλάδα», συνδιοργάνωση με το Ιδρυμα Ωνάση και το υπουργείο Πολιτισμού, Αθλητισμού. Είσοδος 7 και μειωμένο 3,5 ευρώ.
Ο θρήνος και το νόμισμα
Οι θρηνωδοί, όπως τις βλέπουμε στις λευκές ληκύθους της κλασικής εποχής, ύψωναν τα χέρια στο κεφάλι. Κάποιες οικογένειες, μάλιστα, κατέφευγαν σε «επαγγελματίες» που μαδούσαν τα μαλλιά τους. Το στεφάνι από σέλινο, που ήταν χθόνιο φυτό, συνηθιζόταν στα αρχαϊκά χρόνια, ενώ εκείνα από κλαδιά βελανιδιάς τόνιζαν τη δόξα και τη βασιλική καταγωγή. Χρυσά και σπανιότερα αργυρά ελάσματα κάλυπταν συνήθως τα μάτια και το στόμα όπως το χρυσό έλασμα από το Μητροπολιτικό Μουσείο της Ν. Υόρκης σε σχήμα χειλιών αλλά και μάσκες που γνωρίζουμε από τις μυκηναϊκούς ταφές. Το χρυσό συμβολίζει «το άφθαρτο για την ψευδαίσθηση της αιωνιότητας», όσο για τον χαρώνειο οβολό ήταν συνήθεια που ξεκίνησε στα ελληνιστικά χρόνια. Ενα νόμισμα που ο νεκρός έπαιρνε μαζί του -το τοποθετούσαν μέσα ή πάνω στο στόμα- για να πληρώσει τα ναύλα για τον Κάτω Κόσμο. Κι αν έμειναν στην ιστορία τα λόγια του Μένιππου «ουκ αν λάβοις παρά του μη έχοντος» αφού δεν πλήρωσε τον βαρκάρη του Κάτω Κόσμου, αλλά και κάποιες ειρωνικές φωνές που αναρωτιούνται τι εντέλει περνάει στον Αδη (ο αιγινητικός στατήρας, η αττική δραχμή ή ο μιλήσιος οβολός), όπως παρατηρεί ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης: «Αυτό είναι το πνεύμα της Ελλάδας, οι αντιθέσεις της, η ομορφιά της μη ύπαρξης δόγματος».
Οι κατηγορίες ταφής
Επίδειξη στην ταφή υπήρχε και στην αρχαιότητα. Πλούσιοι παραγγελιοδότες έστηναν πολυτελή μνημεία συχνά με πολλά ελεύθερα γλυπτά που εικόνιζαν τους νεκρούς τους. Για όσους το παράκαναν, η πολιτεία με ειδικές νομοθεσίες (του Σόλωνος και του Δημητρίου Φαληρέως ) όριζε χρηματικό όριο και εργατοώρες που μπορούσαν να δαπανηθούν για τα ταφικά μνημεία.
Οι αυτόχειρες στην Αθήνα θάβονταν σε ανώνυμο τάφο εκτός νεκροταφείου. Εκείνοι που πέθαιναν από κεραυνό (οι διόβλητοι) θεωρούνταν πως είχαν επιλεγεί από τον Δία, οι δολοφόνοι, οι ιερόσυλοι και οι προδότες που καταδικάζονταν σε θάνατο απαγορευόταν να ταφούν εντός της πόλης, ενώ μια ξεχωριστή κατηγορία ήταν οι βιαιοθάνατοι, όσοι είχαν πεθάνει ή δολοφονηθεί με βίαιο τρόπο. Στην εκφορά τους, προπορευόταν της πομπής, κρατώντας δόρυ, κάποιος συγγενής, δηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο ότι θέλει να εκδιωχθεί ο υπαίτιος. Οφειλε, μάλιστα, να φυλάει τον τάφο επί τρεις ημέρες διότι οι ταραγμένες ψυχές επέστρεφαν. Υπήρχαν, βέβαια, και οι κατάδεσμοι, τα μολύβδινα ελάσματα που έγραφαν κατάρες και ξόρκια, διπλωμένα ή τρυπημένα συχνά με καρφιά.
Οι πολλές εκδοχές του Αδη
«Ο μουχλιασμένος και σκοτεινός ομηρικός Αδης δεν είναι μόνο το βασίλειο των αμνημόνων ψυχών, υπάρχουν και οι ψυχές εκείνων που κατοικούν στο Ηλύσιον Πεδίον, όπως ο Μενέλαος. Αντίστοιχα στον βακχικό – ορφικό Αδη δεν μπορούν να εισέλθουν όλες οι ψυχές αλλά μόνον οι μύστες. Ακόμη και στον πλατωνικό κάτω κόσμο, οι ψυχές των αμαρτωλών καταδικάζονται σε χίλια χρόνια βασανιστηρίων, ενώ οι άθεοι δεν έχουν θέση στον κύκλο της μετενσάρκωσης» ενημερώνει το κοινό το 15σέλιδο μαύρο φυλλάδιο για τις εκδοχές του Αδη. Ομηρική, βακχική-ορφική, πλατωνική.
Μέσα από τα εκθέματα που ταξίδεψαν από τα 21 μουσεία της Ελλάδος και του εξωτερικού, σ’ αυτήν τη συγκινητική έκθεση που επιμελήθηκαν με μεράκι ο διευθυντής του μουσείου Νίκος Σταμπολίδης και η δρ Σταυρούλα Οικονόμου, παρουσιάζονται πολλές αντιλήψεις γύρω από τον θάνατο και την πορεία της ψυχής. Μην παραλείψετε, όμως, το μικρό αφιέρωμα στο έργο του Γκρέκο. Και ένα διπλό βλέμμα σαν περάσετε μπροστά από τον μπρούντζινο Διόνυσο – Πλάτωνα (49-25 π.Χ.) που μας ήρθε από τη Νάπολη για την έκθεση «Επέκεινα». Ηρεμος, μα σαν τον κοιτάξεις από την άλλη πλευρά, η επικίνδυνη δαιμονική ομορφιά του λυγίζει τα γόνατα όπως κατεβαίνουμε την ξύλινη σκάλα. Κλείνοντας την πόρτα του μουσείου νιώθεις ανάλαφρος γιατί το ταξίδι στις ψυχές του Κάτω Κόσμου σταματά εδώ. Ή μήπως όχι;