Ας φανταστούμε τα Βαλκάνια ως έναν τόπο με κοινή ιστορική πορεία, όπου τα έθνη περισσότερο ομοιάζουν παρά διαφοροποιούνται. Ας κοιτάξουμε πίσω από τους εθνικούς ανταγωνισμούς και τις εθνικιστικές διεκδικήσεις. Την ιστορία αυτή επιχειρεί να μας διηγηθεί η διεθνούς απήχησης έκθεση του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου «Imagining the Balkans: Ταυτότητες και μνήμη στον μακρύ 19ο αιώνα», η οποία άνοιξε τις πόρτες της για το ελληνικό κοινό τον Νοέμβριο και αποτελεί ένα φιλόδοξο εγχείρημα συνεργασίας ανάμεσα σε Μουσεία Εθνικής Ιστορίας δώδεκα χωρών της Βαλκανικής Χερσονήσου.
Με τίτλο εμπνευσμένο από το σημαντικό ομότιτλο έργο της πανεπιστημιακού Μαρία Τοντόροβα, καθηγήτριας στο πανεπιστήμιο του Ιλινόις, η έκθεση σκιαγραφεί την περίοδο της μετάβασης από τις μεγάλες πολυεθνικές αυτοκρατορίες στα έθνη-κράτη, ενώ ταυτόχρονα αντιπαλεύει την εικόνα που παρουσιάζει την περιοχή ως οπισθοδρομική και συγκρουσιακή. «Η μεγάλη ειρωνεία είναι πως ο 19ος αιώνας, που παρήγαγε τα μεγάλα εθνικά χάσματα, οδηγώντας συχνά σε αιματηρούς διαχωρισμούς και αποκλειστικότητες [..], στην πραγματικότητα οδήγησε σε ακόμη μεγαλύτερη ομογενοποίηση», γράφει η Τοντόροβα, προλογίζοντας τον κατάλογο της έκθεσης.
Τα τεκμήρια
Οι κοινοί τρόποι ζωής, οι χάρτες, τα σύμβολα, τα βιβλία, τα πρόσωπα που παρουσιάζει η έκθεση είναι τα τεκμήρια που μας καθοδηγούν να συνειδητοποιήσουμε μια διαφορετική πραγματικότητα για τη σύγχρονη ιστορία των βαλκανικών κρατών, την οποία αντιμετωπίζουμε ως μόνιμη και δεδομένη: οι διαφορετικές ερμηνείες της ίδιας ιστορικής πτυχής προκαλούν συνήθως τις έριδες. Η έκθεση «Imagining the Balkans» αποτελεί έναν περιεκτικό περίπατο που ξεκινά στη Δύση του 18ου αιώνα, με έμφαση πρώτα στα ίδια τα αντικείμενα που εκφράζουν εθνικές ταυτότητες. «Δεν θέλουμε να λύσουμε το πρόβλημα των εθνικών ταυτοτήτων ή να τις διαμορφώσουμε», τονίζει ο Φίλιππος Μαζαράκης-Αινιάν, επιμελητής του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου, που συμμετείχε στον επιστημονικό συντονισμό. «Μιλάμε για τα γενικά κοινωνικά φαινόμενα που είναι συγκρίσιμα στη διαδικασία διαμόρφωσης των ταυτοτήτων, και όχι για τους πολέμους» προσθέτει.
Το «Imagining the Balkans» διοργανώνεται υπό την αιγίδα της UNESCO, η οποία συντόνισε τις προκαταρκτικές διαβουλεύσεις. Οπως αναφέρει ο κ. Μαζαράκης, το εγχείρημα έχει προσελκύσει το εθνικό και διεθνές ακαδημαϊκό ενδιαφέρον. Η Βραζιλία, μάλιστα, έχει ζητήσει να της δανεισθεί η έκθεση. Μουσεία από ολόκληρη τη Νοτιοανατολική Ευρώπη συνεργάζονται για πρώτη φορά. Ενα τόσο αμφιλεγόμενο επιστημονικό θέμα, όμως, που μόλις πρόσφατα έχει αρχίσει να συζητιέται δημόσια με μεγαλύτερο θάρρος, είναι φυσικό να προκαλεί ενστάσεις.
Αν και το κλίμα μεταξύ των εκπροσώπων των μουσείων υπήρξε γόνιμο, οι διαπραγματεύσεις ήταν δύσκολες λόγω των ακραία διαφορετικών αντιλήψεων. Ορισμένα εθνικά μουσεία που δεν είχαν συνεργαστεί σε διεθνές επίπεδο στο παρελθόν οδηγήθηκαν σε σοβαρές διαφωνίες για εκθέματα που διεκδικούνται από διάφορες πλευρές –γεγονός που, σύμφωνα με τον κ. Μαζαράκη, μπορεί να αποδοθεί στην απειρία τους, αλλά και στο εθνικιστικό τους αίσθημα. Επίσης, η τουρκική συμμετοχή δεν ευοδώθηκε, με αποτέλεσμα η πανεπιστημιακός που εκπροσωπούσε τη χώρα να παραμείνει μόνο ως σύμβουλος. Για να αποφευχθούν οι παρεξηγήσεις, οι κανονισμοί του ΟΗΕ ακολουθήθηκαν πιστά. Κατ’ επέκταση, συμμετοχή του Κοσόβου, που δεν έχει ακόμη αναγνωριστεί επισήμως, δεν υπήρξε.
«Museum of Macedonia»
Κατηγορίες κατά του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου προήλθαν κυρίως από την ελληνική πλευρά. Παρόλο που το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού δεν θεώρησε την έκθεση αντίθετη προς τα ελληνικά συμφέροντα, καταγγέλθηκε ότι στον κατάλογο των συμμετεχόντων συμπεριλήφθηκε το «Αρχαιολογικό Μουσείο της Μακεδονίας». Η διεύθυνση του Μουσείου σχολίασε ότι επρόκειτο για άτοπους ισχυρισμούς, εφόσον το ζήτημα ονόματος της ΠΓΔΜ δεν θίγεται. Πουθενά στην έκθεση δεν αναφέρεται το κράτος ως «Μακεδονία» ή το έθνος ως «Μακεδονικό». Πιο συγκεκριμένα, το συνεργαζόμενο ίδρυμα της ΠΓΔΜ ονομάζεται «Museum of Macedonia». Πρόκειται για άλλο μουσείο, του οποίου ο τίτλος παρέμεινε αμετάφραστος λόγω της ευαισθησίας του θέματος.
Επί της ουσίας, η Ελλάδα με τη συμμετοχή της κατόρθωσε να ανοίξει νέους διαύλους επικοινωνίας με φιλικά, αλλά και λιγότερο φιλικά κράτη, που σίγουρα θα αξιοποιηθούν σε διπλωματικό επίπεδο. Πριν μεταβεί στο Μαυροβούνιο, η έκθεση αναμένει νέους επισκέπτες μέχρι τις 19 Απριλίου, από Τρίτη έως Κυριακή.