«Σε μια εποχή κατά την οποία όλα είναι ελεγχόμενα. Σε πολιτικές που έχουν ως πρώτιστο κριτήριο το οικονομικό και σε κοινωνίες πολύ πιο συντηρητικές από το παρελθόν, με όλα τα κεκτημένα (κοινωνική πρόνοια, υγεία, εκπαίδευση, πολιτισμό) υπό απειλή, η τέχνη που θέτει υπό αμφισβήτηση παγιωμένες ή προβληματικές αντιλήψεις, είναι το τελευταίο προπύργιο της ελεύθερης έκφρασης. Και είναι πάντα εκεί γι’ αυτούς που έχουν τα μάτια τους ανοιχτά και είναι διατεθειμένοι να κοιτάξουν. Να καταλάβουν ότι η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη, διαφορετική από αυτή που προβάλλουν μίντια, πολιτική και οικονομική εξουσία. Να οραματιστούν ένα καλύτερο μέλλον».
Για την ιστορικό τέχνης, Κατερίνα Γρέγου, συγγραφέα και μία από τις πλέον περιζήτητες επιμελήτριες μεγάλων διεθνών εικαστικών διοργανώσεων της Ευρώπης, η κεντρική έκθεση της 5ης Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης που επιμελείται, ενάντια «στο γενικευμένο αίσθημα ήττας ενώπιον του εντατικοποιημένου καπιταλισμού», δεν αποτελεί απλώς και μόνο μια μοιρολατρική κριτική της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας. Ερχεται ακριβώς στη χρονική στιγμή κατά την οποία ο αφορισμός του Αντόνιο Γκράμσι «η πρόκληση της νεωτερικότητας είναι να ζεις δίχως ψευδαισθήσεις μα και δίχως απογοήτευση (…)» από τα «Τετράδια της Φυλακής», επανέρχεται, ογδόντα χρόνια μετά, επίκαιρος και αναγκαίος, για να μας υπενθυμίσει με τη φράση του «είμαι απαισιόδοξος λόγω νόησης και αισιόδοξος λόγω θέλησης», το μετέωρο βήμα στο οποίο βρισκόμαστε.
Ο δυϊσμός του Ιταλού φιλοσόφου γίνεται τίτλος της κεντρικής έκθεσης «από την απαισιοδοξία της νόησης στην αισιοδοξία της θέλησης», έναυσμα και αφετηρία να «ανιχνεύσουμε την έννοια της κρίσης που δεν μόνο ελληνική, μεσογειακή αλλά παγκόσμια και να μιλήσουμε για έναν κόσμο όχι όπως είναι, αλλά όπως θα θέλαμε να είναι», λέει στην «Κ» η Ελληνίδα επιμελήτρια.
Με θέα τη Μεσόγειο
Συναντηθήκαμε στη Θεσσαλονίκη εν μέσω ασφυκτικής πίεσης. Είχε να αντιμετωπίσει πληθώρα εκκρεμών διαδικαστικών προβλημάτων λόγω απουσίας διοικητικού συμβουλίου στο ΚΜΣΤ πάνω από δυόμισι μήνες (εν αναμονή απόφασης από το ΥΠΠΟ) με αποτέλεσμα την οριακή καθυστέρηση της προετοιμασίας. Αν και το προκαθορισμένο μας ραντεβού ήταν στο ξενοδοχείο, προτίμησε ένα από τα πολύβουα καφέ της παλιάς παραλίας. Μολονότι θεωρεί τον εαυτό της τυχερό που ζει και εργάζεται στις Βρυξέλλες, σ’ ένα περιβάλλον το οποίο, όπως λέει, «μου επιτρέπει να έχω έναν ορίζοντα», ήταν δυσεύρετη η ευκαιρία για μια συζήτηση με θέα τον γαλάζιο ορίζοντα της Μεσογείου, πριν η ίδια η θάλασσα (ως θεματική της Μπιενάλε) μας βυθίσει στα τραγικά προβλήματα που καταδυναστεύουν τους λαούς της, στους προβληματισμούς της γενικευμένης κρίσης, στις αναζητήσεις για διεξόδους από την γκρίζα ζώνη.
«Πιστεύω ότι ο Γκράμσι περιγράφει εξαιρετικά τη μετέωρη στιγμή στην οποία βρισκόμαστε. Διότι όλοι περιμένουμε κάτι ν’ αλλάξει. Είναι η στιγμή κατά την οποία συνειδητοποιούμε ότι “το παλιό έχει πεθάνει και περιμένουμε κάτι καινούργιο”, ένα νέο όραμα για την κοινωνία και την πολιτική. Ο Γκράμσι περιγράφει ακόμη πολύ καλά την ανθρώπινη φύση, συνοψίζοντας τη στιγμή της πάλης ανάμεσα σε δύο αντικρουόμενες καταστάσεις, στο συναίσθημα και στη λογική. Μια κριτική ματιά απέναντι στην κοινωνία και την ίδια στιγμή την ανθρώπινη διάθεση για ιδεαλισμό. Οχι προς ουτοπίες γιατί όλοι ξέρουμε ότι δεν υπάρχουν. Αλλά με τη δημιουργική πράξη και τη ριζοσπαστική φαντασία να ανοίξουμε δρόμο προς έναν άλλον τρόπο ύπαρξης».
Με ποια γλώσσα και ποιες θεματικές μεταφράζουν την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα οι καλλιτέχνες σήμερα; «Ποικιλοτρόπως» απαντάει η ανεξάρτητη επιμελήτρια που αφουγκράζεται ρεύματα και τάσεις της διεθνούς καλλιτεχνικής παραγωγής. «Σαφώς τους απασχολεί η οικονομική κρίση, η εξέλιξη του καπιταλισμού και η έλλειψη πολιτικού οράματος, η έννοια της κοινωνίας, οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, η διαφορετικότητα αλλά και η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη που τείνει να ορίζεται σήμερα -όλο και περισσότερο- από οικονομικά κριτήρια. Πολλοί δε ανακαλούν την ιστορία και την ιστοριογραφία στην προσπάθειά τους να απαντήσουν στην αμνησία που υπάρχει σήμερα».
Στην Ελλάδα αυτή τη στιγμή βρίσκει «μια τέχνη εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και ανθηρή. Οι καλλιτέχνες έχουν απελευθερωθεί και από ιδέες σε σχέση με την αγορά της τέχνης, του lifestyle, της “καριέρας”, συνεργάζονται, κοιτάζουν να κατανοήσουν την άμεση πραγματικότητα και να αντιδράσουν απέναντι στην εποχή στην οποία βρίσκονται. Η κρίση έχει οδηγήσει τους καλλιτέχνες σε ενδιαφέρουσες πρακτικές και συλλογικότητες (π.χ. η κολεκτίβα “Depresion Era”). Αρθρώνουν μια τέχνη με κοινωνική συνείδηση, πιο απελευθερωμένη από το ψεύτικο “glamour” της δεκαετίας του ’90 του ατομικισμού και του ναρκισσισμού».
Πολιτική, αγορά και κρίση
Αναρωτηθήκαμε αν στην «γκρίζα ζώνη» η τέχνη με πολιτικούς συμβολισμούς κυριαρχεί στις διεθνείς εκθέσεις. «Υπάρχει τέτοιος πολλαπλασιασμός εκθέσεων από πολλούς και διαφορετικούς φορείς παγκοσμίως οπότε εξαρτάται ποιος και γιατί διοργανώνει μια έκθεση. Σίγουρα παρατηρείται μια τάση προς μια τέχνη που στέκεται κριτικά απέναντι στην κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα, αλλά δίπλα της υπάρχει η κυρίαρχη τάση της αγοράς, η οποία δεν ενδιαφέρεται για το τι συμβαίνει στην κοινωνία. Η αγορά έχει άλλα ζητήματα. Περισσότερο φορμαλιστικά, αισθητικής και οικονομικής απόδοσης».
Θα περίμενε κανείς ότι οι οικονομικοί κλυδωνισμοί στην Ευρώπη επηρεάζουν αρνητικά και την αγορά της τέχνης. Κι όμως. «Η αγορά της τέχνης παραδόξως ανθεί παγκοσμίως, αλλά όχι στην Ελλάδα», μας λέει η καλλιτεχνική διευθύντρια της διεθνούς φουάρ Art Brussels. Και εξηγεί: «Σε αυτό το παράδοξο φαινόμενο, παρατηρούμε από τη μια πλευρά οικονομική κρίση και μείωση της κρατικής χρηματοδότησης για τον πολιτισμό (ακόμα και σε χώρες με γερές στο παρελθόν βάσεις οικονομικής κρατικής υποστήριξης, π.χ. Βρετανία και Ολλανδία όπου οι κρατικοί προϋπολογισμοί για την τέχνη έχουν μειωθεί 30%) και από την άλλη το αυξημένο ενδιαφέρον -πολύ πιο διευρυμένο σε σχέση με τα τελευταία 10-15 χρόνια- της ιδιωτικής πρωτοβουλίας να επενδύσει στην τέχνη».
Πώς ερμηνεύεται αυτό; «Στην αύξηση του ιδιωτικού κεφαλαίου που συγκεντρώνεται στα χέρια περιορισμένων ανθρώπων -τους λεγόμενους High Net Worth Individuals- που όλο και πολλαπλασιάζονται. Δείτε τα αποτελέσματα των δημοπρασιών. Δείχνουν μια ανθηρή εικόνα στην οικονομία της τέχνης. Γιατί επενδύουν στην τέχνη; Γιατί πιστεύουν στην οικονομική ανταπόδοση και γιατί η τέχνη είναι ένας τρόπος κοινωνικής καταξίωσης».
Η τέχνη στην οποία επενδύει το ιδιωτικό κεφαλαίο συμπίπτει με αυτή των Μπιενάλε ή των Κουνστχάλε; «Αν και γενικά η αγορά της τέχνης έχει μια πιο παραδοσιακή μορφή, κάπου συμπίπτουν, κάπου όχι. Οι Μπιενάλε εξακολουθούν να είναι πλατφόρμες για πειραματικές και κριτικές πρακτικές αλλά είναι και εμπορικές. Ωστόσο διαφέρει από χώρα σε χώρα. Στην Αμερική π.χ. η ιδιωτική πρωτοβουλία καλείται να καλύψει την έλλειψη της κρατικής υποστήριξης. Αντίθετα στο Βέλγιο, υπάρχει ακόμη κρατική οικονομική ενίσχυση και σε ποικίλες μορφές τέχνης. Ως εκ τούτου βλέπουμε Μπιενάλε με πιο ανεξάρτητο χαρακτήρα».
Αφήνοντας ανοιχτό πεδίο στη φαντασία
Το στοίχημα για την Κατερίνα Γρέγου στην Μπιενάλε Θεσσαλονίκης είναι πώς «η δύναμη της καλλιτεχνικής φαντασίας ως βαρόμετρο της κοινωνίας στη συγκεκριμένη στιγμή, μπορεί να αφυπνίσει συνειδήσεις, τη ματιά μας απέναντι στα πράγματα». Με τον συγκεκριμένο προσανατολισμό και αντιμετωπίζοντας πάντα τις εκθέσεις της «σε σχέση με το παρόν, τον χρόνο και τον τόπο», για την κατακλείδα του τριμερούς σπονδυλωτού προγράμματος (2011 – 2015) «Παλιές Διασταυρώσεις – Make it New ΙΙΙ» (χρηματοδοτούμενο από το ΕΣΠΑ),που εγκαινιάζεται την ερχόμενη Τρίτη στο περίπτερο 6 της ΔΕΘ, επιλέγει ποικίλες πρακτικές (βίντεο, περφόρμανς, φωτογραφίες, εγκαταστάσεις, ζωγραφική, γλυπτική), θεματικές με «κοινωνικοπολιτικό προσανατολισμό, αλλά που δεν αποτελούν απλή αναπαράσταση της πραγματικότητας. Αφήνουν ένα ανοιχτό πεδίο φαντασίας».
• Η Ιταλίδα Μαρινέλα Σενατόρε, για παράδειγμα, στήνει ένα κινηματογραφικό στούντιο καλώντας τους θεατές να αρθρώσουν δημόσιο λόγο για ένα θέμα που τους απασχολεί.
• Ο Νοτιοαφρικανός Τζέιμς Μπέκετ στα σχέδια «Δικαιοσύνη βουντού για τους οικονομικούς παράγοντες» αναλύει υποθετικά τα παιδικά βιώματα των ανθρώπων που αποτελούν το χρηματοοικονομικό παγκόσμιο κεφάλαιο και καθορίζουν τις τύχες μας.
• Ο Παλαιστίνιος Ταϊσίρ Μπατνιτζί στο συμβολικό έργο «Ουκ επ’ άρτω μόνο ζήσεται άνθρωπος» χαράσσει σε σαπούνι το άρθρο 13 της Προστασίας των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων περί ελεύθερης διακίνησης.
• Η Χρυσάνθη Κουμιανάκη με την εγκατάσταση «Θεέ, υποψιάζομαι ότι είστε αριστερός διανοούμενος» δημιουργεί ένα αφαιρετικό λεξικό για τις αρχιτεκτονικές ουτοπίες – ένα blue print για οικιστικά σχέδια του μέλλοντος.
• Η Λιβανέζα Μάργουα Αρσάνιος αναπολεί μια πρόταση του Δοξιάδη της δεκαετίας του ’50 για την αρχιτεκτονική εξέλιξη της Βηρυτού.
• Ο Γερμανός Σβεν Γιόνε σχολιάζει την έννοια της εικόνας σε φωτογραφίες από διάφορα κομβικά σημεία της Ελλάδος με μεταναστευτικό πρόβλημα. Ο «Κύκλος της Ελλάδος» με ένα υπαινικτικό κείμενο, απεικονίζει μόνο ουρανό.
Η φαντασία και η ερμηνεία ανήκουν στον θεατή.