Πενήντα χρόνια από τον θάνατο του Le Corbusier (1887-1965), έντεκα καλλιτέχνες αναστοχάζονται διαλεκτικά πάνω στο αποτύπωμα του ονόματός του, στην πολυσήμαντη εικαστική έκθεση στην οικία Σπητέρη. Η πρώτη μιας σειράς εκδηλώσεων «Αναφορά στον Ελ/Le Corbusier»: εξαιρετική πρωτοβουλία της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ με τη στήριξη του Ιδρύματος Le Corbusier. «Περισσότερο από τα έργα του, ο Le Corbusier είναι η δημιουργική δυναμική της νεωτερικότητας», επισημαίνει ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης, καθηγητής Θεωρίας Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ και κύριος μελετητής του έργου του. «Κατέκτησε μια υπέρβαση των ορίων σκέψης, τέχνης και αρχιτεκτονικής, μετουσιώνοντας το παλιό σε νέο με στόχο την κοινωνία και έδωσε στην κατάκτηση αυτή παιδευτική σημασία». Ο Φάνης Καφαντάρης (υποψήφιος διδάκτορας ΕΜΠ) συμπληρώνει: «Δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα ποιος είναι ο Le Corbusier. Κάθε φορά είναι κάτι άλλο. Το έργο του είναι ακόμα επίκαιρο. Διχαστικό αλλά κυρίαρχο. Για μένα λυρικό».
Ο Le Corbusier συνδιαμόρφωσε τους χωρικούς πειραματισμούς που δόμησαν το μοντέρνο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο. Εμπνεύστηκε από τον κόσμο των μηχανών, αναζητώντας το Νέο Πνεύμα. Επαναπροσδιόρισε το κλασικό ιδεώδες του Παρθενώνα, πίστεψε στα πρωτοποριακά βιομηχανικά υλικά όπως το οπλισμένο σκυρόδεμα, κατέθεσε ουτοπικές προτάσεις -πολλές αμφισβητήθηκαν-, συμμετείχε στη διεθνή συζήτηση για μια τυποποιημένη και α-τοπικιστική κοινωνική αρχιτεκτονική: καθαρή και φονξιοναλιστική.
«Οι μορφές του μας αποσπούν από την πόλη, την πολιτική της διαμάχης και της σύγκρουσης, σε μια αισθητική τάξης, υγιεινής, προόδου, ορθού λόγου, κομψότητας, κλασικής Ελλάδας. Η πρόθεσή του επέκτασης της αρχιτεκτονικής στο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο (απηχώντας απλοϊκή ή ολοκληρωτική ιδεολογία) παρέμεινε ρητορική», δηλώνει ο Πάνος Κούρος (εικαστικός, αναπληρωτής καθηγητής Παν. Πατρών) εισάγοντάς μας στην έκθεση με την εγκατάσταση «Από το Σύννεφο στην Αντίσταση».
Ο Charles-Édouard Jeanneret επινόησε το 1920 την ταυτότητα του Le Corbusier. Αγάπησε τη Μεσόγειο στο πρώτο «ταξίδι στην Ανατολή». Είκοσι δύο χρόνια μετά, «με άλλους εκατό συμμετέχοντες του τέταρτου συνεδρίου CIAM, επιβιβάζεται στη Μασσαλία στο πλοίο της γραμμής “Πατρίς ΙΙ”, με προορισμό τον Πειραιά». Οι Ζήσης Κοτιώνης και Φοίβη Γιαννίση (αρχιτέκτονες, καθηγητής και αναπληρώτρια καθηγήτρια του Παν. Θεσσαλίας) παρουσιάζουν την εννοιολογική εγκατάσταση «Πατρίς ΙΙ». Ενα σωσίβιο στην μπανιέρα υπενθυμίζει το πέλαγος και τον θάνατό του (πέθανε κολυμπώντας στο Roquebrune Cap Martin της Γαλλίας): διαδρομές μ’ ένα καράβι-μανιφέστο, στιγμιότυπα του Lazlo Moholy-Nagy και αποσπάσματα του «République-Bastille» της Αξιώτη.
Ο Le Corbusier σχεδίαζε μανιωδώς. Η πρισματική μυσταγωγία της Λα Τουρέτ αναμετριέται με την ογκοπλαστική δεινότητα της Νοτρ Νταμ στη Ρονσάμπ. Η εκκλησία του Αγίου Πέτρου στο Φιρμινί, που ολοκληρώθηκε μετά τον θάνατό του, αποτελεί το έναυσμα της «ιερής» γλυπτικής εγκατάστασης της Βάνας Ξένου (εικαστικός, καθηγήτρια ΕΜΠ). Σμιλεύοντας ένα κομμάτι πεντελικό μάρμαρο, δημιουργεί ένα δυναμικά ενδόμυχο έργο: αναφορά στον ναό και στο ταφικό μνήμα. Το μάρμαρο υπενθυμίζει την Ελλάδα. Ο αρχιτέκτονας γράφει: «Πάνω στην Ακρόπολη […] υψώνεται ένας λόγος γεμάτος πάθος, σχεδόν κραυγή, βοή σύντομη, ακέραιη, βίαιη, συμπαγής, ογκώδης, διαπεραστική, κοφτερή, αποφασιστική: το μάρμαρο των ναών κουβαλά την ανθρώπινη φωνή».
Πρότυπο αρχιτέκτονα
Ο Le Corbusier «είναι το πρότυπο του αφοσιωμένου και διαταραγμένου geek αρχιτέκτονα που βρίσκει λύσεις σε όλα τα ζητήματα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και της κατοικήσιμης φόρμας. Αναβαθμίζει την κοσμολογική συνθήκη του αρχιτέκτονα ως απόλυτου μετρ, που στη συμβολική του αλλά και ταυτόχρονα παρανοϊκή εκδοχή γνωρίζει, ελέγχει και σχεδιάζει το σύμπαν», τονίζει ο Κωστής Βελώνης (εικαστικός). Μαζί με την αρχιτέκτονα Λήδα Λυκουριώτη εκθέτουν το παραβολικό έργο «Found Something in the Hills (Crows Debate)» ή, αλλιώς, το ξύλινο σπίτι του Κόρακα: ευθεία αναφορά στη λατινική εκδοχή του ονόματός του, Corvus.
Οικία Σπητέρη στην Κυψέλη
Ωδή στα πέντε σημεία της διακήρυξης της Νέας Αρχιτεκτονικής του Le Corbusier αποτελεί η ευφυής «Μοντέρνα Ψευδαίσθηση» του Γιώργου Γυπαράκη (εικαστικός, επίκουρος καθηγητής ΕΜΠ): ένα μαστιχόδεντρο τέμνεται από την αρχετυπική Villa Savoye: pilotis, ελεύθερη κάτοψη, ελεύθερη όψη, επιμήκη ανοίγματα και κήπο στο βατό δώμα. Η οπτική απάτη του αντικατοπτρισμού εντείνει τη διττή ταυτότητα του μοντερνισμού: το κτίριο μέρος της φύσης και ταυτόχρονα παρά φύση.
Ο Γιάννης Γρηγοριάδης (εικαστικός, επίκουρος καθηγητής του ΕΜΠ) στήνει μια πρωτότυπη εγκατάσταση παρερμηνεύοντας το modulor του Le Corbusier: μια ανθρωπομετρική κλίμακα αναλογιών που βασίζεται στη χρυσή τομή. Ο «ιδανικός» άντρας, ύψους 1,83 μ., ο οποίος με σηκωμένο το χέρι ψηλά γίνεται 2.26 μ., αποτελεί την εναλλακτική μονάδα μέτρησης του αρχιτέκτονα, έναν καθολικό κανόνα. Δυνατό σχόλιο πάνω στην αυστηρότητα και το στρίμωγμα της συμπίεσης στην καθημερινότητά μας, ακριβώς στις διαστάσεις του ύψους του ημιώροφου.
Στον φωτεινό πρώτο όροφο της έκθεσης αποτυπώνεται εξαιρετικά το κοσμοείδωλο του Le Corbusier: ο αρχιτέκτονας συνδιαλέγεται ενεργά με την πόλη, διαβάζει την Αθήνα μέσα από τα στρογγυλά μαύρα γυαλιά της γύψινης προτομής του. Ατενίζει το νεοκλασικό κτίριο παρατηρώντας τη σύγχρονη ελληνική πολυκατοικία. «Η αναγκαιότητα της παρεξήγησης» του Αλέξανδρου Ψυχούλη (εικαστικός, αναπληρωτής καθηγητής του Παν. Θεσσαλίας) πραγματεύεται την έννοια του βανδαλισμού της υποκειμενικής ερμηνείας. Για τον ίδιο, «ο Le Corbusier είναι πάντα μια ασφαλής απάντηση όταν αναζητάς ποια είναι η αιτία για οτιδήποτε γοητευτικό ή προβληματικό αναδύεται από τη σύγχρονη Αρχιτεκτονική».
Δείγμα μοντερνισμού
Το μανιφέστο της πόλης συνεχίζεται, με τη ματιά του αρχιτέκτονα να εστιάζει σε μια λεπτομέρεια της –εμβληματικής για τον μοντερνισμό– οικίας που σχεδίασε ο ίδιος το 1927 στο Weissenhof της Στουτγάρδης. Η μεταφορά της στην κλίμακα της Αθήνας, ως τοιχογραφία ακρυλικού σε καμβά, σύνθεση της Μαρίας Παπαδημητρίου (εικαστικός, καθηγήτρια του Παν. Θεσσαλίας), εκπλήσσει: μια εκρηκτική ποπ εκδοχή της μοντερνιστικής «λευκότητας». Εξαιρετικό δείγμα μοντέρνας αρχιτεκτονικής, το κτίριο της οδού Κυκλάδων 8 σχεδιάστηκε το 1955 από τον Αριστομένη Προβελέγγιο (1914-1999) για τη γλύπτρια Ιωάννα και τον κριτικό τέχνης Τόνυ Σπητέρη. Το Διεθνές Στυλ εμπνέει τη γεωμετρικά ανάγλυφη πρόσοψη του κτιρίου: ένας ορθοκανονικός κάναβος υαλοπετασμάτων, ανάμνηση μιας περιορισμένης πλην όμως υπαρκτής αθηναϊκής νεωτερικότητας. Ο αέρας, ο ήχος και το φως εισβάλλουν στον τριώροφο χώρο της κατοικίας-ατελιέ, διαβρώνοντας το εμφανές σκυρόδεμα και φιλτράροντας θεατρικά τις μοναδικές λεπτομέρειες του εσωτερικού.
Με αφετηρία το κτίριο και τη διαδραστική βίωση του πραγματικού αρχιτεκτονικού χώρου του Αριστομένη Προβελέγγιου, οι επιμελητές Π. Τουρνικιώτης και Φ. Καφαντάρης κατορθώνουν να δημιουργήσουν, όχι απλά μια έκθεση «Στο όνομα του Le Corbusier», αλλά έναν εξαιρετικό «αρχιτεκτονικό περίπατο» με πυξίδα τον μοντερνισμό. Ο χώρος γεμίζει με ήχους από την εγκατάσταση «Hereafter» της Θάλειας Ιωαννίδου (μουσικός, αρχιτέκτονας), οι οποίοι διαδίδονται στην ταράτσα και ενώνονται με τον «λευκό θόρυβο» της πόλης. Η έκθεση κλείνει εκεί, στο σημείο τομής της ιστορίας με την αστική πραγματικότητα.
Ο θάνατος του Le Corbusier διαπερνά υπόκωφα την έκθεση. Σημειακά προβάλλεται η κηδεία του, ενώ ακούγεται μια σύγχρονη ανάγνωση του επικήδειου λόγου του τότε υπουργού Πολιτισμού της Γαλλίας, André Malraux. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Αριστομένης Προβελέγγιος υπήρξε στενός συνεργάτης του Le Corbusier και ο μόνος εντεταλμένος εκπρόσωπος στην κηδεία του, φέρνοντας χώμα από την Ακρόπολη για να τον σκεπάσει.
Χάρη στον σημερινό ιδιοκτήτη του, τον αρχιτέκτονα Διονύση Σοτοβίκη, το κτίριο αναπαράγει την ιστορικότητά του και ανοίγει τη συζήτηση για τον ρόλο της διαφύλαξης σημαντικών κτιρίων στην αναγέννηση των κέντρων πόλεων. Η συζήτηση θα μπορούσε να συνεχιστεί με ένα ποτό, λίγα τετράγωνα παρακάτω, στο εμβληματικό Au Revoir της Πατησίων, έργο και αυτό του Προβελέγγιου.
Εκθεση: «Στο όνομα του Le Corbusier».
Οικία Σπητέρη/Προβελέγγιου: Οδός Κυκλάδων 8, Κυψέλη.
Διάρκεια: 6/10 – 8/11.
Ωρες: Τετάρτη – Παρασκευή 17.30 – 21.00, Σάββατο 11.00 – 19.00.
Επιμέλεια: Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Φάνης Καφαντάρης.
Διοργάνωση: Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ, Workshop-S Διονύσης Σοτοβίκης.
Συζήτηση: Πέμπτη 15/10, 19.30: «Le Corbusier-Προβελέγγιος-Κυψέλη» με τους αρχιτέκτονες Κώστα Τσιαμπάο, Διονύση Σοτοβίκη και Γιώργο Τζιρτζιλάκη,
«http://lecorbusier.arch.ntua.gr/».