Ενα μεγάλο κομμάτι της «αφανούς» προσφοράς του Σεργκέι Αϊζενστάιν (1898-1948) εκθέτει η Γκαλερί για τις Ρωσικές Τέχνες και το Ντιζάιν του Λονδίνου (GRAD). Σε μία ωραία αίθουσα στο κέντρο της βρετανικής πρωτεύουσας, φωτισμένη έξυπνα, ώστε να αναβιώσει, κατά έναν τρόπο, η αισθητική του Σοβιετικού (με καταγωγή από τη Λετονία) κινηματογραφιστή, μας υποδέχονται μερικές σκηνές που εκείνος είχε τραβήξει κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Λονδίνο. Μέσα σε λίγα λεπτά, βλέπουμε μπροστά μας ντοκουμέντα μιας εποχής για πάντα χαμένης, ενώ, την ίδια στιγμή, μας είναι αδύνατον να ξεχάσουμε ότι αυτό που βλέπουμε δεν είναι τίποτε άλλο παρά η πολύ συγκεκριμένη αισθητική ομορφιά που έκανε τον σκηνοθέτη αυτό που πραγματικά ήταν: σπουδαίος.
Δεν είναι τυχαίο το ότι, καθ’ όσον γνωρίζω, δεν υπάρχει καμία κινηματογραφική σχολή στον κόσμο, κανένα σεμινάριο περί τον κινηματογράφο, που να μην αφιερώσει ιδιαίτερη εισήγηση στο «Θωρηκτό Ποτέμκιν» του Αϊζενστάιν και ειδικά στη σκηνή στα σκαλιά της Οδησσού. Η συγκεκριμένη σεκάνς είναι, μάλιστα, και εκείνη που αποκρυσταλλώνει τη θεωρία του πρωτοπόρου Σοβιετικού κινηματογραφιστή για το μοντάζ και, πιο συγκεκριμένα, για το λεγόμενο «ιδεολογικό μοντάζ», όπου ο σκηνοθέτης προκαλεί ένα κάποιο σοκ στον θεατή. Και δεν είναι τυχαίο ότι ο Ντε Πάλμα, ο Κόπολα, ο Λούκας έχουν αποτίσει φόρο τιμής σ’ αυτήν τη σκηνή, ενώ οι Γούντι Αλεν και Τέρι Γκίλιαμ την έχουν διακωμωδήσει.
Ως γνωστόν, ο Σεργκέι Αϊζενστάιν είναι και πολλά άλλα. Μέχρι τον θάνατό του, τον Φεβρουάριο του 1948, άφησε το στίγμα του ξεκινώντας από το θέατρο, όπου σκηνοθετούσε και κατασκεύαζε σκηνικά, και τη θεωρία, γράφοντας στις αρχές του ’20 ένα σπουδαίο κείμενο για το «μοντάζ – ατραξιόν». Πολιτικός ώς το μεδούλι και αφοσιωμένος στη λαϊκότητα του κινηματογράφου, ο Αϊζενστάιν δεν έπαψε ούτε μια στιγμή να θεωρεί την τέχνη του το υπεράνω όλων σημείο προσφοράς του στην ανθρωπότητα. Κάτι που, όπως ήταν φυσικό βέβαια εκείνη την εποχή, πλήρωσε ουκ ολίγες φορές.
Η έκθεση στην GRAD είναι ένα αφιέρωμα, όπως φανερώνει και ο τίτλος της, στον «Αναπάντεχο Αϊζενστάιν» («Unexpected Eisenstein»), με τη σφραγίδα του διάσημου ειδικού στον Αϊζενστάιν ιστορικού κινηματογράφου Ιαν Κρίστι και της Ελενα Σιντάκοβα, διευθύντριας της GRAD και επιμελήτριας τέχνης. Δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι αυτό που βλέπεις είναι απροσδόκητο, αν βέβαια έχεις δει έστω και ένα φιλμ του Αϊζενστάιν, ωστόσο η δωρικότητα και η επιβλητικότητα του Σοβιετικού καλλιτέχνη «μαλακώνει» όταν έρχεσαι σε επαφή με τα πάντοτε χαρακτηριστικά κομμάτια της κληρονομιάς του.
Οπως, για παράδειγμα, συμβαίνει με τα σχέδια που έκανε ο ίδιος με το χέρι για να φανταστεί τις σκηνές από τα φιλμ που μας κληροδότησε. Με κάθε λεπτομέρεια, με σαφή κίνηση και με την αισθητική της μεγάλης τέχνης του 19ου αιώνα, ο Αϊζενστάιν φανταζόταν και σχεδίαζε σ’ ένα κομμάτι χαρτί τις μελλοντικές σκηνές των σπουδαίων ταινιών του, προκειμένου να παραμείνει στην πολύ συγκεκριμένη άποψη που είχε για το σινεμά αλλά και για το θέατρο.
Καρικατούρες και σχέδια
Η έκθεση αποκαλύπτει πτυχές του μεγάλου Σοβιετικού που δεν είναι, κατά τα φαινόμενα, τόσο οικείες στο κοινό: οι σατιρικές καρικατούρες και τα προσωπικά σχέδιά του επιβεβαιώνουν την ανυποχώρητη επιμονή
του Αϊζενστάιν να μετατρέπει σε τέχνη το καθημερινό. Εξάλλου, ήταν εκείνος που ποτέ δεν έπαψε να διατηρεί, ως κόρην οφθαλμού, την επαφή του με ό,τι συνέβαινε στην εποχή και στις χώρες όπου έζησε.
Αυτός ήταν και ο τρόπος να πειραματίζεται, αλλά και, παράλληλα, να εκφράζεται ο Αϊζενστάιν, ήδη από το 1920, οπότε και σχεδίασε τα σκηνικά για τον «Μάκβεθ» του Σαίξπηρ, ή από τα σχέδιά του, όπου η επίδραση του Ντ. Χ. Λόρενς και του Αρθουρ Κόναν Ντόιλ είναι κάτι περισσότερο από εμφανής. Οπως ξεκάθαρες είναι οι επιρροές του από τον Σαίξπηρ, τον Ντίκενς και τον Κίπλινγκ. Ετσι, η έκθεση αυτή φέρνει στο φως την ιδιαίτερη σχέση του Αϊζενστάιν με την Αγγλία, όπου αγκαλιάστηκε από Αγγλους συναδέλφους του και, φυσικά, από την αριστερή ιντελιγκέντσια της εποχής, συμπεριλαμβανομένου του Τζορτζ Μπέρναρντ Σο.
Ηταν την ίδια εποχή που ο Σοβιετικός πρωτοπόρος είχε προσκληθεί από αναρίθμητες κοινωνικές και καλλιτεχνικές ομάδες ως ομιλητής – και κυρίως ως ο μεγάλος δάσκαλος. Η έκθεση παραθέτει επιστολές-προσκλήσεις που είχε λάβει, όπως, για παράδειγμα, από την Εργατική Κινηματογραφική Ενωση του Λονδίνου αλλά και από το Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, όπου υπήρξε τιμώμενος προσκεκλημένος. Και παρότι η βρετανική κυβέρνηση είχε απαγορεύσει τη δημόσια προβολή του «Θωρηκτού Ποτέμκιν», ως υπέρμετρα επαναστατικής, ο Αϊζενστάιν συμμετείχε σε ιδιωτική προβολή της ταινίας του στην Εργατική Κινηματογραφική Ενωση τον Νοέμβριο του 1929.
Οι ομιλίες του είχαν μεγάλη επιρροή στο κοινό του, ιδίως στους ομοτέχνους του. Εξάλλου, ο «Ερρίκος Ε΄» του Λόρενς Ολίβιε, η εμβληματική ταινία του 1944, οφείλει πολλά στον «Αλέξανδρο Νιέφσκι» του Αϊζενστάιν, που είχε γυριστεί το 1938, αγκαλιασμένο από τη σπουδαία μουσική του Σεργκέι Προκόπιεφ.
Μια ολόκληρη εποχή
Η έκθεση στην GRAD, με τις κινηματογραφικές λήψεις, τα αντικείμενα αλλά και με τα ραδιοφωνικά αρχεία του BBC που τη συνοδεύουν, ανασυστήνει μιαν ολόκληρη εποχή που σφραγίστηκε από έναν καθολικό καλλιτέχνη του 20ού αιώνα. Η έκθεση αυτή οφείλεται, απ’ ό,τι φαίνεται, στην απόφαση του Αϊζενστάιν, το φθινόπωρο του 1928, ν’ αφήσει για λίγο τη Σοβιετική Ενωση, έντεκα χρόνια μετά την επανάσταση, ώστε να συστήσει την κινηματογραφική σκηνή της χώρας του στη Δύση. Επισήμως τουλάχιστον, ο κύριος λόγος αυτού του ταξιδιού, που περιελάμβανε το Βερολίνο, τη Ζυρίχη, το Παρίσι, το Ρότερνταμ και, φυσικά, το Λονδίνο, ήταν να γνωρίσει ο Αϊζενστάιν ιδίοις όμμασιν τις νέες εφευρέσεις για την προσθήκη ήχου στον κινηματογράφο. Για τον ίδιο, όμως, ήταν και μία πρώτης τάξεως ευκαιρία να απορροφήσει καινούργια «σκηνικά» για τις ταινίες του, να μάθει για τους πολιτισμούς πέρα από τα όρια της Σοβιετικής Ενωσης. Μάλιστα, το 1929 επέβλεψε ένα ντοκιμαντέρ για τις αμβλώσεις στη Ζυρίχη, από τον σκηνοθέτη Εντουαρντ Τισέ, υπό τον τίτλο «Frauennot – Frauenglueck».
Υστερα από αυτή την έκθεση στο Λονδίνο, ίσως θα έπρεπε να περιμένουμε μία ακόμη έκθεση, που θα βασίζεται στην απόπειρα του Αϊζενστάιν να δημιουργήσει στο Χόλιγουντ, την αποτυχία του και τις απανωτές απορρίψεις από παραγωγούς, την καμπάνια του Φρανκ Πις, αντικομμουνιστή προέδρου του Technical Director’s Institute του Χόλιγουντ, αλλά και το πώς, τελικά, επέστρεψε στη Σοβιετική Ενωση, εμμένοντας στην τέχνη του όπως ακριβώς εκείνος την είχε φανταστεί, αφού είχε περάσει λίγα χρόνια στο Μεξικό, ζώντας τη δική του «μεξικανική Οδύσσεια», συναναστρεφόμενος, μεταξύ άλλων, τη Φρίντα Κάλο και τον Ντιέγκο Ριβέρα.
Ενας διεθνιστής
Ο ίδιος ο Ιαν Κρίστι, εκ των επιμελητών της έκθεσης, μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας και καθηγητής Ιστορίας Κινηματογράφου και Μέσων στο Κολέγιο Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, σημειώνει: «Η τεράστια φήμη του Αϊζενστάιν, ως μίας γιγάντιας μορφής του κινηματογράφου του 20ού αιώνα, σε συνδυασμό με τη μνημειακότητα των ταινιών του, έχει την τάση να αποκρύπτει άλλες πτυχές της ζωής και του έργου του. Πρόκειται, λοιπόν, για μια ιστορία που πρέπει να ανακαλύψουμε εκ νέου, η οποία αποκαλύπτει τόσο πολλά και για την εποχή κατά την οποία έζησε αλλά και για τη λησμονημένη ιστορική σύνδεση μεταξύ της Ρωσίας και της Αγγλίας. Ενώ η ζωή και η καριέρα του ήταν τόσο άρρηκτα συνδεδεμένες με τη Σοβιετική Ενωση και με τον Στάλιν –κάποτε προστάτη αλλά και λογοκριτή του–, ο Αϊζενστάιν ήταν ένας διεθνιστής που εμπνεύστηκε από τον Τσάρλι Τσάπλιν και τον Ουόλτ Ντίσνεϊ έως τον Πάμπλο Πικάσο και τον Ζίγκμουντ Φρόιντ».
Gallery for Russian Arts and Design, 3-4a Little Portland Street, Λονδίνο. Πληροφορίες: +44 (0) 20 7637 7274, [email protected]. Εως τις 30 Απριλίου.