Το υπόγειο της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου μοιάζει αυτές τις ημέρες με κάποιο υποφωτισμένο duomo βορειοϊταλικής πόλης. Στην έκθεση «Beyond Caravaggio», που συνεχίζεται ώς τον Ιανουάριο του 2017, έργα του μεγάλου νατουραλιστή ζωγράφου αντιπαραβάλλονται με άλλα σύγχρονων ή επιγόνων του που επηρεάστηκαν από εκείνον. Συνολικά 49, καθένα μια ιστορία από μόνο του.
Οι επισκέπτες συνωστίζονται μπροστά από τα έργα για πολλή ώρα. Και όσο περισσότερο τα παρατηρούν, τόσο πιο σύνθετες οι ιστορίες που ξεπροβάλλουν ξαφνικά μέσα από το σκοτάδι. Από τη σαύρα που μετά βίας διακρίνεται να δαγκώνει το δάχτυλο του αγοριού σε ένα από τα πρώιμα έργα του Καραβάτζο μέχρι τον χαρτοκλέφτη του Ζορζ ντε λα Τουρ, ο οποίος κρύβει δύο χαρτιά πίσω από την πλάτη και κοιτάει με νόημα προς την πλευρά του κοινού, σαν να θέλει να το καταστήσει κοινωνό και συνένοχο της απατεωνιάς του.
Αυτή η αίσθηση της συνωμοσίας είναι διάχυτη σε όλη την έκθεση. Ισως επειδή με τη βοήθεια της ηχητικής ξενάγησης μαθαίνουμε πως ο ίδιος ο Καραβάτζο ποζάρει στην άκρη του έργου «Η σύλληψη του Χριστού» την ώρα που ο Ιούδας ετοιμάζεται να δώσει το προδοτικό φιλί του. Ο ζωγράφος φιλοτεχνεί την αυτοπροσωπογραφία του, αποδίδοντας στον εαυτό του τον ρόλο του αυτόπτη μάρτυρα και μάλιστα με μια δόση ναρκισσισμού, αφού η πρώτη πηγή φωτός λούζει τον Ιησού και η δεύτερη τον ίδιο τον Καραβάτζο, που απεικονίζεται με έντονα χαρακτηριστικά, φρύδια, μάτια, χείλη και πυκνά σκούρα μαλλιά.
Τζεντιλέσκι
Αυτοβιογραφικό χαρακτήρα έχει «Η Σωσάννα και οι γέροντες» της Αρτεμιζία Τζεντιλέσκι, καθώς αποτελεί έμμεση αναφορά στον βιασμό της ίδιας σε νεαρή ηλικία. Η κόρη του Οράτσιο Τζεντιλέσκι, έργα του οποίου επίσης παρουσιάζονται στην έκθεση, είναι σαφώς επηρεασμένη από τον ρεαλισμό του Καραβάτζο. Μόνο που, κατά τη γνώμη μου, ως αποδεικτικό της επιρροής του θα έπρεπε να επιλεγεί η «Ιουδήθ αποκεφαλίζουσα τον Ολοφέρνη» και όχι η Σωσάννα. Γιατί στην «Ιουδήθ», που βρίσκεται στο Ουφίτσι, η πρώιμη φεμινίστρια του 17ου αιώνα μοιάζει να παίρνει εκδίκηση από όλο το ανδρικό φύλο για τα δεινά της. Θυμάμαι ότι την πρώτη φορά που είδα το έργο στο μουσείο της Φλωρεντίας είχα σοκαριστεί από την ωμότητα με την οποία απεικονίζει τη σκηνή η Τζεντιλέσκι. Η Ιουδήθ με τη βοηθό της κρατούν με σταθερά χέρια τον Ολοφέρνη και τον σφάζουν με ανέκφραστο βλέμμα, ενώ το αίμα κυλάει πάνω στα σεντόνια. Με την ίδια σχεδόν πορνογραφική σκληρότητα έχει ζωγραφίσει την ιστορία και ο Καραβάτζο. Στο δικό του ομώνυμο έργο η δήμιος Ιουδήθ μοιάζει όχι απλώς ψύχραιμη, αλλά ενοχλημένη, φοβούμενη ίσως ότι ο πίδακας αίματος θα μπορούσε να πιτσιλίσει το πρόσωπό της. Γι’ αυτό τεντώνει το χέρια κι απομακρύνεται με οίηση, ενώ η υπηρέτριά της ετοιμάζεται κρατώντας ένα πανί να τυλίξει το κεφάλι-τρόπαιο.
Μόνο έξι από τα έργα στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου ανήκουν στον Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζο, αλλά η παρουσία του είναι καθολική. Κάτω από τα έργα των μιμητών του υπάρχει σε μικρότερη φωτογραφία το «πρωτότυπο», που αποτέλεσε πηγή έμπνευσής τους.
Πλήρης αφομοίωση
Σε μία από τις πλέον δημιουργικές εκδοχές στην οποία ο μαθητής αφομοίωσε πλήρως τη χρήση του chiaroscuro, ο Τζιοβάνι Αντόνιο Γκάλι (Λο Σπανταρίνο) δείχνει τον Ιησού να επιδεικνύει τις πληγές του, χώνοντας το δάχτυλό του βαθιά μέσα στη σάρκα, ενώ ο επισκέπτης, τον οποίο ο Χριστός κοιτάει κατάματα, βρίσκεται να παίζει τον ρόλο του άπιστου Θωμά. Στο ομώνυμο έργο του Καραβάτζο, ο Ιησούς κρατάει το χέρι του Θωμά και σπρώχνει το δάχτυλό του μέσα στην πληγή στα πλευρά του για να τον πείσει ότι όντως αναστήθηκε μετά τη Σταύρωση. Δεν χρειάζεται να είσαι τεχνοκριτικός για να καταλάβεις το μεγαλείο του Καραβάτζο, που σχεδόν εκμηδενίζει όλα τα υπόλοιπα έργα. Το φως που αναδίδεται μέσα από τα δικά του έργα όμως αρκεί για να φωτίσει και τα διπλανά.