Θα έπρεπε ένα μουσείο να κάνει μια έκθεση για τις βιβλιοθήκες και τον ρόλο τους στον δυτικό πολιτισμό; Σίγουρα ναι, καθώς μετά τη δημιουργία της Ακαδημίας του Πλάτωνα και το Λύκειο του Αριστοτέλους στον αρχαίο κόσμο, τα κτίσματα που ήταν αφιερωμένα στη φύλαξη και στην ταξινόμηση βιβλίων και μουσικών οργάνων ενσωματώθηκαν σε φιλοσοφικές σχολές και τους δόθηκε το όνομα «Μουσεία» καθώς είχαν αγάλματα των Μουσών. Ιδού μια ενδιαφέρουσα πληροφορία που μαθαίνουν οι επισκέπτες της έκθεσης την οποίαν επιμελήθηκε ο αρχιτέκτων και ιστορικός του βιβλίου Κωνσταντίνος Στάικος στο κεντρικό κτίριο του Μουσείου Μπενάκη. Τίτλος του: «Η αρχιτεκτονική των βιβλιοθηκών στον δυτικό πολιτισμό. Από τη μινωική εποχή στον Μιχαήλ Αγγελο (1600 π.Χ.-1600 μ.Χ.)».
Η εξέλιξη
Το αφιέρωμα πραγματεύεται την αρχιτεκτονική εξέλιξη των θαλάμων και των κτισμάτων που χρησιμοποιήθηκαν για τη φύλαξη της πνευματικής παρακαταθήκης στον ελληνικό κόσμο, στη ρωμαϊκή εποχή, στο Βυζάντιο, στη Δύση, στους μεσαιωνικούς χρόνους και στην Αναγέννηση. «Ο στόχος μου ήταν είναι να γίνει φανερό στον θεατή πώς μέσα στη διαχρονικότητα και σε όλους τους πολιτισμούς το σημείο αναφοράς για τη γνώση είναι η βιβλιοθήκη», λέει ο Κωνσταντίνος Στάικος που αξιοποιεί και τις δύο επαγγελματικές του ιδιότητες στην έκθεση αυτή. Ο ίδιος έχει ασχοληθεί με τη Βιβλιοθήκη της Μονής της Πάτμου τη δεκαετία του 1970, ενώ αργότερα ασχολήθηκε και με τη Βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου. Ως αυτοδίδακτος γνώστης και συλλέκτης αγάπησε με πάθος τα βιβλία και ιδιαίτερα τις ελληνικές εκδόσεις μετά την Αλωση. Ανακάλυψε πως το κεφάλαιο που αφορούσε την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής των βιβλιοθηκών ήταν υποφωτισμένο και έτσι γεννήθηκε η ιδέα της έκθεσης.
«Ηδη στην Ανατολή από το 4200 π.Χ. υπήρχαν ειδικοί χώροι φύλαξης υλικού που είχε νομοθετική, διοικητική ή λογοτεχνική αξία. Τους συναντάμε ως “Οίκους Πινακίδων” στους Σουμέριους, τους Αιγύπτιους, τους Ασσύριους. Οι Μινωίτες είχαν πινακίδες από άργιλο, αλλά δεν αποκλείεται να είχαν εισαγάγει στην καθημερινότητα και το παπύρινο βιβλίο», μας εξηγεί. Σύμφωνα με τον κ. Στάικο, ο σχεδιασμός αρχειοφυλακείων απασχόλησε την αρχιτεκτονική κοινότητα στον ελληνικό κόσμο από τα μέσα της πρώτης χιλιετίας, τότε δηλαδή που άρχισαν να αντικαθίστανται τα εγχάρακτα σε μάρμαρο ή μέταλλο κρατικά αρχεία από κυλίνδρους. Ετσι ο Πεισίστρατος των Αθηνών και ο Πολυκράτης της Σάμου οργανώνουν συλλογές με βιβλιοθηκονομικά κριτήρια ήδη από τον 6ο αιώνα. Αργότερα οι σπουδαιότερες οργανωμένες συλλογές βιβλίων θησαυρίζονταν στις φιλοσοφικές σχολές που άρχισαν να λειτουργούν στη Μίλητο και στη συνέχεια στον Κρότωνα, στην Ακαδημία του Πλάτωνα και στο Λύκειο του Αριστοτέλη. Η τυπολογία της επίσημης αίθουσα της βιβλιοθήκης ως ναόσχημο κτίσμα συνεχίστηκε και κατά την ελληνιστική εποχή, με την Οικουμενική Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας και της Περγάμου. Οι Πτολεμαίοι ήθελαν να εμβαθύνουν στο όραμα του Αλεξάνδρου συγκεντρώνοντας σε μια στέγη την ελληνική πνευματική παράδοση αλλά και εκείνη των λαών που τελούσαν υπό την κυριαρχία τους.
Η πρώτη δημόσια βιβλιοθήκη ιδρύθηκε στη Ρώμη το 43 π.Χ. Οι Ρωμαίοι ακολούθησαν την ελληνική αρχιτεκτονική παράδοση. Καθώς ο σκοπός τους ήταν να εξισώσουν τη λατινική με την αρχαία ελληνική γραμματεία και για την επίτευξη του σκοπού τους αυτού δημιούργησαν δύο ξεχωριστά μεν, αλλά πανομοιότυπα κτίσματα (Διδυμία), στα οποία θησαυρίζονταν το ελληνικό και λατινικό τμήμα αντίστοιχα.
Μεσαίωνας
Κατά τη μεσαιωνική εποχή, τόσο στο Βυζάντιο όσο και στα κράτη της Δυτικής Ευρώπης, οι βιβλιοθήκες του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού σταμάτησαν να υπάρχουν με τη μορφή που είχαν, καθώς το μόνο που έπρεπε να ξέρει το ποίμνιο ήταν τα θρησκευτικά κείμενα. Ως επακόλουθο, το σύνολο της χριστιανικής γραμματείας αποθηκεύτηκε στα μοναστήρια που ιδρύθηκαν σε Ανατολή και Δύση. Οι θάλαμοι αυτοί, παρόλο που θησαύριζαν πολύτιμο υλικό, δεν έτυχαν καμίας αρχιτεκτονικής μέριμνας.
Την περίοδο της Αναγέννησης, η σύζευξη της αρχαίας και της χριστιανικής γραμματείας είχε ως αποτέλεσμα και τη δημιουργία νέας τυπολογίας. Ετσι, οι βιβλιοθήκες ανακτούν την παλιά τους αίγλη ως ναοί της γνώσης, καθιερώνεται η ναόσχημη μορφή τους και θεωρούνται ισότιμες με τις εκκλησίες και τα καθολικά.
Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 8 Ιανουαρίου 2017. Κουμπάρη 1, Αθήνα.