Τριακόσια πενήντα έξι (356) υποψήφια έργα από 260 τοποθεσίες συναγωνίζονται για το κορυφαίο ευρωπαϊκό βραβείο σύγχρονης αρχιτεκτονικής, που δίνεται στις 26 Μαΐου στη Βαρκελώνη. Την Πέμπτη 2 Φεβρουαρίου, ανακοινώνονται τα 40 επικρατέστερα έργα. Η ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική παραγωγή της τελευταίας διετίας, πλούσια, τέμνει –εκτός από «καταξιωμένες» πόλεις όπως το Λονδίνο, τη Βαρκελώνη και το Βερολίνο– τόπους που μόλις αχνοφαίνονται. Ο νέος χάρτης της σύγχρονης αρχιτεκτονικής σκηνής σημαδεύει το Μάριμπορ (Σλοβενία), το Τάρτου (Εσθονία) και την Ομπρένοβατς (Σερβία), την Τιφλίδα, το Ζάγκρεμπ και τα Τίρανα. Η Ελλάδα συμμετέχει με δέκα έργα.
Το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος είναι το δεύτερο ελληνικό κτίριο που θέτει σοβαρή υποψηφιότητα για το βραβείο. Το Μουσείο της Ακρόπολης, έργο των Bernard Tschumi και Μιχάλη Φωτιάδη, ήταν η μοναδική ελληνική συμμετοχή που πέρασε στους πέντε φιναλίστ το 2011. Με την υπογραφή του εξαιρετικού Renzo Piano, σε συνεργασία με το ελληνικό αρχιτεκτονικό γραφείο ΒΕΤΑPLAN και τα αρχιτεκτονικά γραφεία τοπίου των Deborah Nevins και Ελλης Παγκάλου και τη συμβολή μιας πολυπληθούς ομάδας μηχανικών, το πολιτιστικό κτίριο που στεγάζει τη Λυρική Σκηνή και την Εθνική Βιβλιοθήκη διαθέτει όλα εκείνα τα στοιχεία που θα μπορούσαν να το οδηγήσουν στην κορυφή του Mies van der Rohe 2017. Στα συν, η πλατινένια πιστοποίηση LEED, η υψηλότερη διάκριση για πρωτοποριακά ενεργειακά βιώσιμα κτίρια. Η πρώτη που δίνεται σε πολιτιστικό έργο τέτοιας κλίμακας σε Ελλάδα και Ευρώπη.
Ο Giorgio Bianchi, συνεργάτης του γραφείου του Renzo Piano στο Παρίσι, επικεφαλής αρχιτέκτονας του έργου, είναι πολύ αισιόδοξος για το βραβείο. «Ελπίζουμε να το πάρουμε. Πιστεύουμε πως αυτό το κτίριο είναι πολύ καλή δουλειά. Πραγματικά το αξίζει. Υστερα από 8 χρόνια απασχόλησης με το έργο, αισθάνομαι σχεδόν σαν Αθηναίος. Είμαι Ιταλός, γεννημένος στη Γένοβα, στη θάλασσα, στη Μεσόγειο. Το να δουλεύω στην Ελλάδα ήταν σαν να δουλεύω στον τόπο μου. Καταπληκτική εμπειρία. Γνώρισα υπέροχους ανθρώπους. Η πόλη είναι πια μέρος του εαυτού μου».
Το κτίριο αναδύεται από τη γη δημιουργώντας μια τεχνητή πλαγιά που κοιτάζει τον Φαληρικό Ορμο. Αν και η σύνδεση της πόλης με τη θάλασσα δεν πολυπέτυχε, εντούτοις η οπτική σύνδεση υπάρχει. «Εχουμε έναν δρόμο ταχείας κυκλοφορίας που παρεμβάλλεται μεταξύ πόλης και θάλασσας. Μόλις όμως ανεβαίνεις τον λόφο, έχεις θέα προς τη θάλασσα. Η αύρα της ενυπάρχει και στην ιδέα του μεγάλου καναλιού. Το νερό είναι εκεί, κεντρικά».
Το ΚΠΙΣΝ είναι κυρίως ο υπαίθριος δημόσιος χώρος του. Το πάρκο είναι ένας οικολογικός μεσογειακός παράδεισος. «Ολο το πρότζεκτ έχει να κάνει με τον δημόσιο χώρο. Το πάρκο είναι δημόσιος χώρος. Η βόλτα στο κανάλι είναι δημόσιος χώρος. Η “Αγορά” είναι ο δημόσιος χώρος που δίνει σε όλες τις λειτουργίες του πολιτιστικού κέντρου: στη βιβλιοθήκη, στην όπερα και στο πάρκο».
Η κατοικία στο Ηράκλειο της Κρήτης, των Tense Architecture Network, είναι από τις υποψηφιότητες που ξεχωρίζουν. Προηγούμενα έργα του γραφείου, όπως οι κατοικίες στο Συκάμινο και στα Μέγαρα, ήταν υποψήφια για το βραβείο του 2013 και του 2015 αντίστοιχα, με την κατοικία στο Συκάμινο να έχει προκριθεί στα 40 καλύτερα έργα. Φέτος, ένα ανοιχτόχρωμο γλυπτικό κέλυφος από ανεπίχριστο σκυρόδεμα καμπυλώνει απόκοσμα, αγγίζοντας σχεδόν το λαδοπράσινο φυτεμένο πλέγμα του ισογείου. Η διπλή καμπυλότητα της γραμμικής οικίας γεννιέται από το έντονο κρητικό φως. «Η γλυπτική χειρονομία προκύπτει από αυτήν την ηλιόλουστη συνθήκη. Η δύναμη της πορείας του ήλιου ωθεί το σπίτι προς τα μέσα, ενώ η κυρίως όψη του εκτέμνεται προς τον ουρανό, αποκαλύπτοντας έναν υπαίθριο χώρο και ένα κρυφό υπαίθριο λουτρό, και προς τη γη, τον βασικό ημιυπαίθριο χώρο της κατοικίας», τονίζουν οι αρχιτέκτονες Τηλέμαχος Ανδριανόπουλος και Κώστας Μαύρος.
Ενδιαφέρουσα υποψηφιότητα αποτελεί το Μουσείο Μαστίχας στη Χίο, του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς. Σμιλεύοντας διακριτικά το τοπίο, αφήνει ένα σύγχρονο αποτύπωμα στο νησιώτικο ανάγλυφο. Με κατασκευαστικές λεπτομέρειες που ξεχωρίζουν, το κτίριο ενεργοποιεί μνήμες που συνδέονται με τον ίδιο τον τόπο διατηρώντας ένα διεισδυτικό βλέμμα που αψηφά την έννοια της παράδοσης. «Αποφύγαμε την τετριμμένη ερμηνεία της λέξης “ένταξη”, δηλαδή την υποβολή, το κρύψιμο, το θάψιμο. Σχεδιάσαμε ένα κτίριο με τολμηρή, αλλά ήρεμη παρουσία στο τοπίο. Η λέξη που αποδίδει το σκεπτικό μας είναι η “μεσολάβηση”. Το κτίριο μεσολαβεί μεταξύ φυσικού αναγλύφου και τοπιογραμμής. Καθώς κανείς το προσεγγίζει, οι ήρεμες γραμμές του υπογραμμίζουν τη θέα· όταν βρεθεί μέσα του, το κτίριο του αποκαλύπτει το τοπίο, καδράρει τη θέα», υπογραμμίζουν οι αρχιτέκτονες Κωνσταντής και Γιάννης Κίζης.
Μουσείο, κατοικίες και θέρετρο
Ακόμα μία υποψηφιότητα, το Μουσείο Αρχαίας Οχυρωματικής Τέχνης –τμήμα της συνολικής πρότασης διαμόρφωσης του αρχαιολογικού πάρκου– βρίσκεται στο όριο του αρχαίου Ιπποδάμειου ιστού, στις Αστικές Πύλες του Πειραιά, τον γενέθλιο τόπο της πόλης από το 493 π.Χ. «Ως αστική παρέμβαση έχει ήδη επιτύχει την ανάπλαση μιας πρώην υποβαθμισμένης περιοχής», τονίζει ο επικεφαλής αρχιτέκτονας του έργου, Βασίλης Γκανιάτσας. «Σηματοδοτεί εμβληματικά την αρχή μιας σειράς αναγκαίων συνδεδεμένων τοπικών αναπλάσεων δημόσιων χώρων στον Πειραιά που σε συνέχεια και συνέργεια μπορούν να αναδείξουν την ταυτότητα της πόλης στις χωρικές/τοπικές και χρονικές/ιστορικές της διαστάσεις». Αξίζει να σημειωθεί ότι ενώ έχει εκπονηθεί μελέτη εφαρμογής και πλήρης πολεοδομική και συγκοινωνιακή μελέτη, η υλοποίηση του έργου σταμάτησε, μιας και δεν εντάχθηκε στα έργα αρχαιολογικής ανάδειξης ΕΣΠΑ ή ανάπλασης του λιμανιού.
Πατήσια, Σύρος και Πήλιο
Το πενταώροφο κτίριο μεικτών χρήσεων στα Πατήσια είναι μια υποψηφιότητα σε μια υποβαθμισμένη και πυκνοκατοικημένη περιοχή, με ιδιαίτερα αυστηρούς όρους δόμησης και περιορισμούς. «Τέτοιοι περιορισμοί κρύβουν ευκαιρίες: η ακραία πυκνότητα αποτελεί αφορμή για να καλλιεργήσουμε τη σχέση με τον δρόμο και να αποκαλύψουμε στον περαστικό τον κήπο στο βάθος του ακάλυπτου», επισημαίνει η αρχιτεκτονική ομάδα AREA (Στέλλα Δαούτη, Γιώργος Μητρούλιας και Μιχάλης Ραυτόπουλος). Η «πολυκατοικία» Χάνσεν επινοεί μια διαφορετική διαμόρφωση της τυπικής όψης, παραθέτοντας ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο συρόμενων πάνελ από κόντρα πλακέ σημύδας. «Οι περαστικοί απορούν με την απουσία μπαλκονιών. Αν όμως προσέξει κανείς καλύτερα, υπάρχει μια ποικιλία υπαίθριων διαμπερών χώρων σε όλους τους ορόφους, που εμπλουτίζει δημιουργικά την τυπολογία της πολυκατοικίας».
Οι επόμενες δύο υποψηφιότητες αναφέρονται σε παραθαλάσσιες κατοικίες. Η εξοχική κατοικία στο Δελφίνι της Σύρου, του αρχιτεκτονικού γραφείου της Κατερίνας Τσιγαρίδα, εναρμονίζεται πλήρως με το τοπίο. Δύο αυστηροί πέτρινοι όγκοι οργανώνονται γύρω από μια αυλή και στρέφονται προς το Αιγαίο. Πολύ διαφορετική μορφολογικά, η «Μονόχορδη» κατοικία στην Αγριά, στο Πήλιο, είναι ένα «ξύλινο κουτί διαμονής» στο οποίο σημαντικό ρόλο παίζει ο εσωτερικός αίθριος χώρος και η μεγάλη βεράντα. «Η βεράντα είναι για να λιάζεσαι τον χειμώνα και να σκιάζεσαι το καλοκαίρι, κοιτώντας τη θάλασσα όταν δεν κολυμπάς», συμπληρώνει ο αρχιτέκτονας Ζήσης Κοτιώνης. «Το αίθριο είναι κυκλοφορητής του αέρα για τον εσωτερικό δροσισμό και αερισμό αλλά και τη διάχυση της θερμότητας του τζακιού. Σαν την τρύπα στην κιθάρα, το αίθριο στο κέντρο του “Μονόχορδου” μετατρέπει το εσωτερικό του σε ηχείο και θέατρο».
Κτηνιατρική κλινική
Η κτηνιατρική κλινική στην Αγία Παρασκευή, της αρχιτεκτονικής ομάδας ΑΚΚΜ, ένα υπερβολικά περίπλοκο συνθετικά κτίριο με έντονα καλλιτεχνικά γκράφιτι, επενδύει στην ενεργειακή αυτονομία, ενώ το κατάστημα οπτικών «c_29» στη Χαλκίδα εστιάζει στη μικροκλίμακα της κατασκευής. Με μια σκηνογραφική ματιά, το 314 architecture studio πειραματίζεται με την υφή και την υλικότητα, τις λευκές επιφάνειες και τις πολύμορφες αντανακλάσεις, δημιουργώντας ένα εναλλακτικό «εμπορικό τοπίο». «Μας ενδιέφερε να ερευνήσουμε τη διαλεκτική των διαφορετικών επιπέδων ανάκλασης του φωτός κατά τη διαβάθμιση της στιλπνότητας ή της αδρότητας των υλικών», σημειώνει ο αρχιτέκτονας και πολιτικός μηχανικός Παύλος Χατζηαγγελίδης.
Μια διαφορετική υποψηφιότητα από τις συνήθεις είναι η επαναλειτουργία του παραθαλάσσιου τουριστικού θερέτρου LM Village στη Μυρσίνη της Ηλείας ως προσωρινού κέντρου υποδοχής και διαμονής προσφύγων, με πρωτοβουλία του Σύρου δημάρχου Ανδραβίδας-Κυλλήνης, Ναμπίλ Μοράντ. Με τη συνδρομή των υπουργείων Μεταναστευτικής Πολιτικής και Εθνικής Αμυνας σε θέματα αποκατάστασης δικτύων ύδρευσης, ηλεκτρισμού και φθορών, κάθε ένα από τα 38 μπάνγκαλοους του κέντρου φιλοξενίας στεγάζει δύο οικογένειες. Η Υπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες δημιούργησε ευχάριστους χώρους σχολείου, προσευχής και βιβλιοθήκης, ενώ οργάνωσε σύστημα διανομής τροφίμων. Η υποψηφιότητα αυτή μεταφέρει τις έννοιες της αλληλεγγύης και της συλλογικότητας στην αρχιτεκτονική κοινότητα και επαναφέρει την ιδέα της επανάχρησης προς όφελος της κοινωνίας.