«Κάποια στιγμή αναρωτήθηκαν τι κάνει αυτό το παιδί όλη μέρα στο μπαλκόνι. Δίπλα μας στον Πειραιά βλέπαμε και ακούγαμε τους βομβαρδισμούς. Εγώ, όμως, βρέξει χιονίσει, έβγαινα στο μπαλκόνι για τη δουλειά μου», λέει η 92χρονη Μαρία Ζαμάνου -Μίκελσον στον εικαστικό Αγγελο Πλέσσα. Η «δουλειά» της κ. Ζαμάνου, όπως αποκαλύπτεται στο βίντεο που συνοδεύει την εικαστική εγκατάσταση του καλλιτέχνη και παρουσιάζεται στην ΑΣΚΤ, στο πλαίσιο της documenta 14, ήταν να κατασκοπεύει τα γερμανικά πολεμικά αεροσκάφη που πήγαιναν για επισκευή κατά τη διάρκεια της Κατοχής στην Ελλάδα.
Η νεαρή τότε κατάσκοπος του ειδικού κλιμακίου πληροφοριών, που είχε συγκροτηθεί με διαταγές του Συμμαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, έμενε με την οικογένειά της στην περιοχή του Φαλήρου και συγκεκριμένα στο Τροκαντερό. Σε κοντινή απόσταση, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, οι κατοχικές δυνάμεις είχαν στήσει έναν σταθμό επισκευής για τα χτυπημένα πολεμικά αεροσκάφη. Η θέα προς τη θάλασσα από το τριώροφο σπίτι της κ. Ζαμάνου ήταν απρόσκοπτη και τα αεροπλάνα των Γερμανών περνούσαν κυριολεκτικά μπροστά από τα μάτια της σε πολύ κοντινή απόσταση. «Ηθελα να βοηθήσω την πατρίδα μου, αλλά δεν ήξερα με ποιον τρόπο. Υποσχέθηκαν στον πατέρα μου πως δεν θα κινδυνέψω», σημειώνει.
Αυτοδίδακτη
Από τότε και για τέσσερα χρόνια η κ. Ζαμάνου έγινε μια σχεδόν αυτοδίδακτη κατάσκοπος. Από νωρίς το πρωί έβγαινε στην παλιά βεράντα του σπιτιού και με έναν δικό της κώδικα κρυπτογράφησης σημείωνε πόσα εχθρικά αεροπλάνα και υδροπλάνα προσγειώνονταν για επισκευή στο Φάληρο. «Δεν ήξερα από πού έρχονταν τα αεροπλάνα, ίσως από την Αίγυπτο και τις μάχες που γίνονταν εκεί. Θυμάμαι τότε τον δυνατό θόρυβο που ακούγαμε από τους έλικες και τις δοκιμές που έκαναν κατά την επισκευή τους», αναφέρει. Ο σύνδεσμός της, της είχε δώσει μια λίστα με τους τύπους των αεροσκαφών και τα χαρακτηριστικά τους σχεδιασμένα με το χέρι. Η νεαρή κοπέλα τα αποστήθισε και σημείωνε τα Γιούνκερ, τα Χένκελ και τα Αράντο που έφταναν στο Φάληρο. «Για μένα ήταν ένα είδος παιχνιδιού. Δεν ήξερα ακριβώς πόσο σημαντικό είναι αυτό που έκανα. Ημουν μικρή και δεν μπορούσαν να μου έλεγαν και πολλά», λέει η κ. Ζαμάνου.
Στο σαλόνι της, όπου υποδέχθηκε τον κ. Πλέσσα, φιγουράρει το πορτρέτο της, με παλιές φωτογραφίες και το μετάλλιο εξαίρετων πράξεων που της απένειμε στις 30 Οκτωβρίου 1946 ο τότε υπουργός Αεροπορίας Π. Μαυρομιχάλης, καθώς «εξετέθη εθελοντικώς εις πλείστους κινδύνους ζωής μετ’ αυτοθυσίας, προσενεγκούσα αξιόλογους υπηρεσίας και εκτελέσασα πράξεις κατά πολύ υπερβαίνουσας την απλήν εκτέλεσιν του καλώς εννοούμενου καθήκοντος». Μια από αυτές τις πράξεις, όπως αποκαλύπτει στη συζήτηση με τον κ. Πλέσσα, ήταν η απόσπαση πληροφοριών από έναν νεαρό Γιουγκοσλάβο μηχανικό που μάλλον γοητευμένος από τη νεαρή Ελληνίδα, πρωταθλήτρια της κωπηλασίας και της κολύμβησης, της αποκάλυψε λεπτομέρειες για τα δρομολόγια των μαχητικών αεροσκαφών. Ωσπου το κορίτσι που έβγαινε στη βεράντα κίνησε, όπως προκύπτει από την αφήγησή της, υποψίες. «Ενα βράδυ χτύπησε η πόρτα. Ο γαμπρός μου με φώναξε να κατέβω κάτω και μου είπε να ακολουθήσω έναν κύριο, τι κύριο δηλαδή, ένα παιδί ήταν και αυτός. Περπατήσαμε στα χωράφια για πολλή ώρα. Ημασταν κάτω από τον δρόμο γιατί βλέπαμε τις μπότες των Γερμανών από πάνω μας. Κατάλαβα ότι φτάσαμε στη Νέα Σμύρνη. Κατέβηκα μερικά σκαλιά, άνοιξε μια πόρτα, όλα ήταν θεοσκότεινα. Μου λέει “εδώ θα μείνεις, θα σου φέρνουν να τρως”», σημειώνει. Η κ. Ζαμάνου πέρασε περίπου τρεις μήνες σε εκείνη τη μυστική κρυψώνα, κάτω από ένα παντοπωλείο, όπως αποδείχτηκε αργότερα.
Μυστικό
Η υπηρεσία της προς την πατρίδα ήταν γνωστή μόνο στον πατέρα της και τον αδελφό της Στέλιο Ζαμάνο, ο οποίος αργότερα εντάχθηκε στο ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ και συμμετείχε στο σχέδιο ανατίναξης του ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρεταννία», που ματαιώθηκε την τελευταία στιγμή. Η άγνωστη ιστορία της αδελφής του αποκαλύφθηκε στον κ. Πλέσσα εν μέρει λόγω της κοινής τους αγάπης για τα σκυλιά. «Ετσι τη γνώρισα πριν από οχτώ χρόνια, βγάζοντας τα σκυλιά μας βόλτα. Πέρυσι τη βοήθησα να μεταφέρει κάποια βαριά τρόφιμα στο σπίτι της και μόλις μπήκα μέσα άρχισε να μου λέει την ιστορία της ζωής της», μας λέει. Ακολούθησαν πολλές επισκέψεις και συνεντεύξεις και το υλικό έγινε πρώτη ύλη για το καλλιτεχνικό εργαστήριο που διοργάνωσε ο κ. Πλέσσας στους Δελφούς, το «Πρωτόκολλο Πειραματικής Εκπαίδευσης», που κάθε χρόνο βασίζεται σε μια περιπτωσιολογική μελέτη (case study) μιας προσωπικότητας ή ενός τόπου. «Βρήκα ενδιαφέρον στην εποχή που όλα παρακολουθούνται αυτομάτως μέσω του Διαδικτύου να εξετάσουμε την περίπτωση μιας κοπέλας που και εκείνη κάπως αυτόματα άρχισε να παρακολουθεί και να επιτηρεί σε άλλες συνθήκες και εποχές», τονίζει συνδέοντας συμβολικά την κωδικοποίηση των αεροπορικών της παρατηρήσεων με την «αποκωδικοποίηση» των χρησμών της Πυθίας στο Μαντείο των Δελφών. Στην εγκατάσταση στην ΑΣΚΤ παρουσιάζεται η συνέντευξη της κ. Ζαμάνου μαζί με αρχειακό υλικό και τις ερμηνευτικές προτάσεις του εργαστηρίου.
Μετά τον πόλεμο, η κ. Ζαμάνου παντρεύτηκε έναν Αμερικανό αξιωματικό και έζησε για 15 χρόνια στις ΗΠΑ και τη Γερμανία, αφήνοντας πίσω την αντικατασκοπική της δράση και έχοντας πάρει την αμερικανική υπηκοότητα. Μετά την επιστροφή της στην Ελλάδα, δεν πήγε ξανά πίσω στην Αμερική. Οπως λέει, φοβάται τα αεροπλάνα.
«Πρωτόκολλο Πειραματικής Εκπαίδευσης», Αγγελος Πλέσσας, ΑΣΚΤ, Πειραιώς 256