ΒΕΝΕΤΙΑ – ΑΠΟΣΤΟΛΗ. Η αλήθεια είναι κάπου στη μέση. Η φετινή επίτροπος της 57ης Μπιενάλε Βενετίας, η πενηντάρα Γαλλίδα Κριστίν Μασέλ, με θητεία στο Κέντρο Πομπιντού, έγραψε στο εισαγωγικό της μανιφέστο ότι η διοργάνωση του 2017, με πρόταγμα τον ανθρωπισμό, είναι μια έκθεση «με τους καλλιτέχνες, για τους καλλιτέχνες και από τους καλλιτέχνες», παραφράζοντας τον γνωστό ορισμό της δημοκρατίας από τον Λίνκολν (στη θέση των καλλιτεχνών βάλτε τη λέξη «λαός»).
Το πρακτορείο Bloomberg, από την άλλη, βλέπει τα πράγματα διαφορετικά, και στην κριτική για την Μπιενάλε έχει τίτλο: «Βενετία: ιδού το μέρος όπου ο παγκόσμιος πλούτος πάει για να αγοράσει το next big thing στην τέχνη».
Τι είδαμε φέτος στη Γαληνοτάτη; Το corpus των εικαστικών που επέλεξε η Μασέλ συγκροτεί μια εκδοχή της τέχνης που δεν μοιάζει καθόλου με τη σκοτεινή, δυστοπική και απειλητική για το μέλλον μας αφήγηση που είχαμε δει το 2015 από τον επιμελητή Οκούι Ενβέζορ. Ο Νιγηριανός είχε κατηγορηθεί ότι έκανε την πιο άσχημη Μπιενάλε στην ιστορία του θεσμού. Η Γαλλίδα παρουσιάζει μια ελαφριά, χαρούμενη, τακτοποιημένη σε κουτάκια αίσθηση της εικαστικής δημιουργίας, χωρίς ανατροπές, βαριά πολιτική και έργα που σοκάρουν. Και ο τίτλος που διάλεξε άλλωστε παραπέμπει ακριβώς σε αυτό το μείγμα. «Viva Arte Viva».
Η έκθεση στο Αρσενάλε και στη μεγάλη κεντρική αίθουσα των Τζαρντίνι είναι χωρισμένη σε εννέα ενότητες με εύληπτες επικεφαλίδες (το περίπτερο της χαράς και του φόβου, της γης, των χρωμάτων, των σαμάνων κ.λπ.). Παρουσιάζονται έργα 120 καλλιτεχνών, με τους 103 εξ αυτών να συμμετέχουν για πρώτη φορά σε Μπιενάλε Βενετίας. Ανάμεσά τους και ο Ελληνας Γιώργος Σαπουντζής, από τους καλύτερους εικαστικούς της νέας γενιάς που κάνει καριέρα στο εξωτερικό, με μια εγκατάσταση και ένα βίντεο.
Υπάρχουν λίγο-πολύ μεγάλα ονόματα, όπως η περίφημη Κίκι Σμιθ (την ξέρουμε καλά στην Ελλάδα χάρις στον Δάκη Ιωάννου και στον Δημήτρη Δασκαλόπουλο), ο Γκαμπριέλ Ορόσκο που έχει κάνει ένα από τα πιο ωραία έργα της διοργάνωσης, ο Φραντς Βεστ και ο Ολαφουρ Ελίασον. Ο Δανοϊσλανδός εικαστικός έφερε στη Βενετία ένα πρότζεκτ που ξεκίνησε το 2015, ως τη δική του απάντηση στη μετανάστευση. Σε ένα εργαστήριο έχει δεκάδες μετανάστες και αιτούντες άσυλο στην Ευρώπη να κατασκευάζουν πράσινες λάμπες led, τις οποίες κάποιος μπορεί να αγοράσει. «Η Μπιενάλε πρέπει να λειτουργεί σαν το μικροσκόπιο του τι συμβαίνει στον κόσμο. Δεν μπορεί να είναι μακριά από την κοινωνία», υπογραμμίζει σε μια συνέντευξη στην οποία μιλάει για το εγχείρημά του.
Εθνικές συμμετοχές
Μέσα στο χάος των έργων, εντυπωσιάστηκα πολύ με τα έργα του Τσέχου Λούμπος Πλνι (1961), που έχει εμμονή με την ανατομία του ανθρώπινου σώματος, και από πέντε ετών ζωγράφιζε παρατηρώντας νεκρά ζώα σε αποσύνθεση. Η δουλειά του δεν είναι καθόλου μακάβρια αλλά ποιητική και λεπταίσθητη. Ωραίο είναι και το βίντεο του Αργεντίνου Σεμπάστιαν Ντίαζ Μοράλες, με έναν άνδρα που αιωρείται μέσα στα σύννεφα, καθώς και μια εγκατάσταση με 2.400 κασέτες (εκείνες τις παλιές) που έχει κάνει η καλλιτέχνις από τη Σαουδική Αραβία Μάχα Μαλού. Γενικά, η Μασέλ έχει δώσει βαρύτητα στη χειροτεχνία, και πολλά έργα μάς ξαναγυρίζουν απλοϊκά ή πιο σύνθετα στην ικανότητα του ανθρώπου να μπορεί να δημιουργεί με τα χέρια του. Από αυτή την άποψη, η έκθεσή της δεν έχει την ψυχρότητα των εννοιακών έργων αλλά τη θέρμη του εργοχείρου.
Οι εθνικές συμμετοχές –στις οποίες δεν εμπλέκεται η Μασέλ αλλά οι εθνικοί επίτροποι– είναι διαμοιρασμένες στο Αρσενάλε και τα Τζαρντίνι όπως πάντα. Το βραβείο φέτος κέρδισε το γερμανικό περίπτερο, στο οποίο παρουσιάστηκε μια περφόρμανς με τίτλο «Φάουστ», σε σύλληψη της καλλιτέχνιδος Ανε Ιμχοφ. Το βασικό της χαρακτηριστικό ήταν η αρχιτεκτονική παράμετρος. Ολόκληρο το πάτωμα του περιπτέρου είχε καλυφθεί με διάφανο γυαλί, σε απόσταση λίγων δεκάδων εκατοστών από το έδαφος. Αυτό δημιουργούσε ένα ασφυκτικό μετζοπάτωμα σαν σάντουιτς ανάμεσα στο χώμα και τα πόδια των θεατών, στο οποίο μετά βίας χωρούσαν τα ανθρώπινα ξαπλωμένα σώματα. Σε αυτόν λοιπόν τον χώρο, ομάδα από νεαρά αγόρια και κορίτσια χορευτές, υπό την ήχο έντονης, βίαιης μουσική και των γαβγισμάτων αληθινών σκυλιών που ήταν σε ένα κλουβί, παρουσίαζαν την περφόρμανς, που άλλους ενθουσίασε και άλλους άφησε αδιάφορους.
Τις γενικές εντυπώσεις πάντως κέρδισαν το αυστραλέζικο περίπτερο, το αμερικανικό και εκείνο της Γεωργίας. Στην Αυστραλία, η πρώτη Αβορίγινας καλλιτέχνις που εκπροσωπεί τη χώρα, η Tρέισι Μόρφατ, γυρίζει στο παρελθόν και στην ιστορία του εποικισμού της ηπείρου για να διηγηθεί τη βία και τη θλίψη που εξακολουθούν και σήμερα να στοιχειώνουν όσους χρειάζεται να φύγουν από την πατρίδα τους ή να δεχθούν την επιβολή ενός κυρίαρχου. Στο πιο έξυπνό της βίντεο έχει βάλει πρόσωπα γνωστών σταρ του παγκόσμιου κινηματογράφου να κάνουν γκριμάτσες φόβου και αγωνίας, βλέποντας σημερινά πλάνα από βάρκες με μετανάστες. Ομως και η δική της καλλιτεχνική δουλειά, που είναι φωτογραφίες και στυλ από βίντεο, έχουν εκπληκτική αισθητική με καλλιτεχνική αυταξία.
Στο αμερικανικό περίπτερο, ο Μαρκ Μπράντφορντ γεμίζει τον αύλειο χώρο με χώματα (και λίγα σκουπίδια), για να δώσει την αίσθηση της εγκατάλειψης. Στο εσωτερικό παρουσιάζει γιγαντιαίες γλυπτές αφαιρετικές εγκαταστάσεις, αλλά το σπουδαιότερο είναι ότι αποδομεί τον μύθο της σύγχρονης Αμερικής, ξεφλουδίζοντας τον μικρό τρούλο του περιπτέρου, που μοιάζει ξεκοιλιασμένος, έτοιμος να πέσει στο κεφάλι του θεατή. Μαύρος, γκέι, πολιτικοποιημένος, ο Μπράντφορντ καλείται να κάνει τέχνη στην εποχή του Τραμπ. Ηδη εδώ και πολλά χρόνια δίνει χρήματα από τα κέρδη του σε καλλιτέχνες και σε κοινωνικά πρότζεκτ, και στη Βενετία θα υποστηρίξει για τα επόμενη έξι έτη ένα πρόγραμμα για επανένταξη Ιταλών κρατουμένων.
Η Γεωργία έκλεψε τις καρδιές, με ένα ωραίο απλό περίπτερο μέσα στο Αρσενάλε. Εμπνευσμένος από το τραυματικό παρελθόν της χώρας, ο καλλιτέχνης Vajiko Chachkhiani (δεν έχω ιδέα πώς προφέρεται το όνομα) μεταφέρει ένα ολόκληρο ξύλινο σπιτάκι με τα έπιπλά του από τη γεωργιανή εξοχή στη Βενετία. Οι θεατές μπορούν να φτάσουν μέχρι το κατώφλι, ή να δουν από τα παράθυρα, τη συνεχόμενη βροχή να διαπερνά τη στέγη και να πέφτει στο πάτωμα. Είναι ένα έργο βαθιά υπαρξιακό που ενθουσίασε τους πάντες.
Η ελληνική συμμετοχή
Η φετινή συμμετοχή της Ελλάδας, με τον εικαστικό και κινηματογραφιστή Γιώργο Δρίβα, εθνικό επίτροπο τον Ορέστη Ανδρεαδάκη και φορέα υλοποίησης το ΕΜΣΤ, ήταν αξιόλογη και ενδιαφέρουσα. Τίτλος του έργου: «Εργαστήριο Διλημμάτων», με έμπνευση από την τραγωδία του Αισχύλου «Ικέτιδες» αλλά και τη σύγχρονη πραγματικότητα της Ελλάδος που την τοποθετεί στο επίκεντρο του προσφυγικού ρεύματος.
Το σενάριο μας γυρίζει πίσω, στη δεκαετία του ’60, σε ένα επιστημονικό εργαστήριο του εξωτερικού με επικεφαλής έναν Ελληνα γιατρό. Η έρευνα αφορά την υπατίτιδα και την προσπάθεια των επιστημόνων να βρουν τρόπους θεραπείας. Κατά τα πειράματά τους εμφανίζεται αίφνης μια νέα ομάδα κυττάρων, κάτι πρωτοφανές για τα επιστημονικά δεδομένα. Μπορούν να επιβιώσουν μόνον αν συνενωθούν με τα υπάρχοντα κύτταρα, χωρίς κανείς να μπορεί εκ των προτέρων να προβλέψει τι θα φέρει η πιθανή ώσμωση. Εκτός από τους Ελληνες ηθοποιούς (Γιώργο Κοτανίδη, Λάζαρο Γεωργακόπουλο, Πολύδωρο Βογιατζή, Κόρα Καρβούνη, Πάνο Καλοφωλιά και Ρένα Κυπριώτη), πρωταγωνιστεί και η Σαρλότ Ράμπλινγκ, που δέχθηκε να εμφανιστεί αφιλοκερδώς.
Το περίπτερό μας μετατράπηκε σε μια διαδρομή δύο επιπέδων. Ο θεατής κατευθύνεται πρώτα στον επάνω όροφο, όπου μέσα από πολλές οθόνες βίντεο βλέπει τα αποσπάσματα που τράβηξε ο σκηνοθέτης από το εργαστήριο. Κατεβαίνοντας, το δίλημμα των επιστημόνων διατυπώνεται μέσα από ηχητικές πηγές και κείμενα. Η κορύφωση γίνεται στην κεντρική προβολή, με τα επιχειρήματα υπέρ και κατά για το ποια πρέπει να είναι η μοίρα των νέων κυττάρων. Το έργο κερδίζει στη σύνδεσή του με την τραγωδία. Οι «Ικέτιδες» είναι γυναίκες από την Αίγυπτο που ζητούν άσυλο. Επιτέλους βρέθηκε ένας σύγχρονος δημιουργός που να αντλήσει από αυτήν την τρομερή δεξαμενή της αρχαιότητας. Κατά την γνώμη μου, η υλοποίηση της ιδέας πάσχει λίγο στην πολυθραυσματικότητά της. Η σύλληψη ήταν τόσο δυνατή που θα μπορούσε να ειπωθεί πιο ακέραια.