Φεβρουάριος 2016. Η Ειδομένη μοιάζει με καζάνι που βράζει. Μια ομάδα ανταποκριτών ξένων ΜΜΕ περικυκλώνει ένα οκτάχρονο κορίτσι. Τους αφηγείται στα αγγλικά τη διαδρομή της από το Χαλέπι της Συρίας ώς την Ελλάδα, τον επικίνδυνο δρόμο της φυγής με φουσκωτό στη μανιασμένη θάλασσα, τα πελώρια κύματα μέσα στα οποία χάθηκαν για πάντα οι γονείς της. Οι περιγραφές της προκαλούν ρίγη συγκίνησης στους δημοσιογράφους που κατέγραφαν ακόμη μία προσωπική τραγωδία. Ξαφνικά, εμφανίζονται οι γονείς της.
Αυτό το «δαιμόνιο» κορίτσι που σκαρφίστηκε να διηγηθεί ό,τι ήθελε να ακούσει η κοινή γνώμη, όταν όλα τα φώτα της δημοσιότητας ήταν στραμμένα στην Ειδομένη, ανοίγει τις συνεντεύξεις δώδεκα προσφύγων στην ειδική αίθουσα του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης. «Εγώ θέλω, εγώ μπορώ, εγώ έχω», λέει η εννιάχρονη πια Ντάνια δίνοντας τη σκυτάλη σε μαρτυρίες Σύρων προσφύγων ενώπιον της κάμερας. Η αίθουσα των συνεντεύξεων ήταν ασφυκτικά γεμάτη στα εγκαίνια της έκθεσης «Relics to Eternity/Ειδομένη 2015-2016» (λείψανα στην αιωνιότητα) και βέβαια η Ντάνια με τα πανέξυπνα μάτια ήταν εκεί μαζί με την οικογένειά της. Πηγαίνει πλέον σχολείο στη Θεσσαλονίκη, μιλάει ελληνικά και το πλατύ χαμόγελό της δείχνει να έχει αφήσει σε μια άκρη της ψυχής της την Ειδομένη – καταγεγραμμένη πλέον στην ιστορική μνήμη ως τόπος που συμπύκνωσε την αγωνία και την απόγνωση χιλιάδων ανθρώπων.
Ενας χρόνος έχει περάσει από το οριστικό κλείσιμο του αυτοσχέδιου καταυλισμού. Μας το υπενθυμίζει ο εικαστικός φωτογράφος Γιώργος Κατσάγγελος, καθηγητής της Σχολής Kαλών Τεχνών Θεσσαλονίκης, με την πολυμεσική εγκατάσταση που έστησε στη Μονή Λαζαριστών. Επί δέκα μήνες (Αύγουστος 2015 – Μάιος του 2016) επισκεπτόταν τον καταυλισμό όπου κατέγραφε σε εικόνα, λόγο και ήχο το πολύβουο ανθρώπινο μελίσσι, την ένταση του εγκλωβισμού στα σύνορα. Οι επισκέψεις δεν σταμάτησαν ούτε μετά την αιφνίδια εκκένωση.
«Η εικόνα από τα σπαράγματα της ζωής, όταν δεν υπήρχε ίχνος ζωής, ήταν πολύ δυνατή», λέει στην «Κ». «Αρχισα να συγκεντρώνω αντικείμενα σχεδόν υποσυνείδητα, σαν να έκανα «αρχαιολογική ανασκαφή». Παπούτσια, βιβλία, ρούχα, κουβέρτες, γάντια, παιχνίδια, πολλά παιχνίδια, αφού η Ειδομένη ήταν γεμάτη παιδιά. Αντιμετώπισε τα σύγχρονα ευρήματα σαν μουσειακά αντικείμενα. Τα ταξινόμησε, τα μετέτρεψε σε «έργα τέχνης», τα εγκιβώτισε σε plexiglas, τα πάγωσε στον χρόνο και τους έδωσε μνημειακή διάσταση. «Η εγκατάσταση μοιάζει σαν ένα μνημείο για τους πρόσφυγες της Ειδομένης. Μεταφέρει τη σημερινή αίσθηση της σιωπής από έναν τόπο όπου για ένα διάστημα έβλεπες, άκουγες την ανθρώπινη κυψέλη», επισημαίνει η επιμελήτρια της έκθεσης Μαρία Τσαντσάνογλου, διευθύντρια του ΚΜΣΤ.
Τι ήταν η Ειδομένη για την Ελλάδα, την Ευρώπη; «Ενα σύνορο, κλειστό, αδιαπέραστο μέσα και έξω από τον εαυτό μας. Είναι τα όρια που μας χωρίζουν, οι ανθρώπινες συμπεριφορές, ο αγώνας να ξεπεράσουμε τη διαχωριστική γραμμή για να φτάσουμε σ’ αυτό που προσδοκούμε, να ζήσουμε και εντέλει να ολοκληρωθούμε ως άνθρωποι. Κι αυτό συνιστά το ενδότερο ερώτημα της εγκατάστασης», επισημαίνει η κ. Τσαντσάνογλου. Και για τους πρόσφυγες; «Προορισμός στην “ασφάλεια”», όπως αποκαλούν την Ελλάδα, «το πιο θλιβερό σίριαλ», «ένα θέαμα μεγαλύτερο και από τον αριθμό των ανθρώπων που αντίκρισα», «ένας τόπος χωρίς σπίτι, χωρίς τοίχους, χωρίς ασφάλεια, χωρίς ιδιωτικότητα, χάος, φόβος, απογοήτευση, αγώνας για επιβίωση, ελπίδα που εξανεμίστηκε».
Τα σπαράγματά της στην έκθεση δεν χρειάζονται λεζάντες. Υπονοούν δεκάδες ιστορίες της ανείπωτης τραγωδίας. Μολονότι η μνήμη είναι ακόμα νωπή και το προσφυγικό παραμένει σε αδιέξοδο, ο Γιώργος Κατσάγγελος μοιάζει σαν να έχει ξεπλύνει τον λασπότοπο της Ειδομένης. Η έκθεση λειτουργεί λυτρωτικά. Εχει έναν τόνο δραματικό αλλά ταυτόχρονα μια δικαίωση. Δεν είναι απλώς ένα θέαμα εντυπωσιασμού. «Η μνήμη της Ειδομένης “διευθετήθηκε”, δεν αγρίεψε, εξομαλύνθηκε. Κι εγώ γαλήνεψα», μας λέει ο κ. Κατσάγγελος. «Τα αντικείμενα που συγκέντρωσα λειτουργούν κατευναστικά. Σήμερα, ένα χρόνο μετά, ο τόπος της Ειδομένης είναι καταπράσινος. Τίποτα δεν θυμίζει την ένταση εκείνων των ημερών στον αυτοσχέδιο καταυλισμό. Θαρρείς η φύση φρόντισε να απλώσει ένα πράσινο πέπλο σιωπής. Αυτή η εικόνα είναι ακόμη πιο συγκλονιστική».