Fallingwater: η εμβληματική κατοικία της οικογένειας Kaufmann σχεδιάστηκε το 1935 από τον Φρανκ Λόιντ Ράιτ. Το σπίτι, που ακροπατεί σε καταρράκτη, στα καταπράσινα υψίπεδα της Πενσιλβάνια, συναρμολογεί το αμερικανικό όνειρο και πυροδοτεί το συλλογικό φαντασιακό. Μπετονένιοι πρόβολοι στηρίζονται σε κατακόρυφους πέτρινους τοίχους και εκτείνονται ασύμμετρα στα υγρά Λόρελ Χάιλαντς. Η οργανική αρχιτεκτονική αναβλύζει από το τοπίο και συγχρωτίζεται με τη φύση. Το έργο αυτό χάρισε στον Ράιτ την πρώτη του έκθεση στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (MOMA) το 1938. Την ίδια χρονιά έγινε εξώφυλλο στο περιοδικό Time ως «άνδρας της χρονιάς» και φόντο μια τρισδιάστατη ακουαρέλα του Fallingwater.
Mε αφορμή τα 150 χρόνια από τη γέννησή του (1867-1959), το ΜΟΜΑ διοργανώνει την έκθεση «Frank Lloyd Wright at 150: Unpacking the Archive»· ξεπακετάρει το πλούσιο αρχείο του σπουδαιότερου Αμερικανού αρχιτέκτονα του 20ού αιώνα, το οποίο έχει παραχωρηθεί από το Ιδρυμά του στο ΜΟΜΑ και στη Βιβλιοθήκη Αρχιτεκτονικής και Καλών Τεχνών Avery του Πανεπιστημίου Κολούμπια. Ανθολογούν οι επιμελητές Μπάρι Μπέργκντολ και Τζένιφερ Γκρέι: αδημοσίευτα σχέδια, μακέτες, βίντεο, φωτογραφίες, κείμενα και αντικείμενα επανερμηνεύονται από νέους ιστορικούς, αρχιτέκτονες και συντηρητές τέχνης και αφηγούνται 70 χρόνια αρχιτεκτονικής που μεταφράστηκε σε 1.114 κτίρια –από τα οποία χτίστηκαν τα 532– αγγίζοντας όλες τις κλίμακες σχεδιασμού.
Το ατελείωτο τοπίο, οι Μεγάλες Πεδιάδες που απλώνονται από τον Κόλπο του Μεξικού ως τον Αρκτικό Καναδά, τροχοδρόμησαν τη νεωτερικότητα του Ράιτ. Μια πρώιμη μοντερνιστική εκδοχή, πολύ διαφορετική από τον ευρωπαϊκό μοντερνισμό του Λε Κορμπιζιέ και του Μις βαν ντερ Ρόε, κρατά αποστάσεις από το διεθνές στυλ. Επηρεάζεται από το «Walden ή Η ζωή στο δάσος» του Χένρι Ντέιβιντ Θόρο και επινοεί σύγχρονες οργανικές χωροδομές, αντλώντας ιδέες και υλικά από το αμερικανικό ανάγλυφο και τη λαϊκή κουλτούρα.
Ο αμερικανικός ορίζοντας ενέπνευσε πρωτίστως τις δυναμικές μορφές των «εξοχικών» κατοικιών του Ράιτ στις αρχές του 20ού αιώνα (Prairie School). Από την κατοικία Westcott (Οχάιο) ως τη Robie (Σικάγο), τολμηρά οριζόντια επίπεδα διαχέονται στο τοπίο. Επίπεδη οροφή, επιμήκεις προεξέχουσες μαρκίζες, συνεχείς λωρίδες από υαλοστάσια. Στο εσωτερικό, μια ρευστή και ανοιχτή κάτοψη συμβάλλει σ’ έναν αντισυμβατικό τρόπο διαβίωσης σε αντιδιαστολή με το βικτωριανό στυλ.
Το τοπίο, η κηπουρική, η πειραματική καλλιέργεια, η αστική γεωργία, η γη, η φύση, η κοινότητα, οι υποδομές, η οικολογία αλλά και η νεωτερική έκφραση της αυθεντικής αμερικανικής ταυτότητας απασχολούν τον Ράιτ. Στα σχέδια του θερέτρου γκολφ Nahoma Country Club (Ουισκόνσιν) δανείζεται στοιχεία από την αμερικανική λαϊκή παράδοση των ιθαγενών. Στην Καλιφόρνια του ’20, σχεδιάζει τέσσερις μονολιθικές κατοικίες χρησιμοποιώντας διάτρητους τσιμεντόλιθους με επαναλαμβανόμενα γεωμετρικά μοτίβα, επηρεασμένος από προκολομβιανούς πολιτισμούς της Κεντρικής Αμερικής. Μία από αυτές, η κατοικία Ennis, φουτουριστικά εξωτική με αναφορές στους Μάγια, φιλοξένησε το σπίτι του Χάρισον Φορντ στο Blade Runner, ενώ ενέπνευσε το εσωτερικό της πυραμίδας της βασίλισσας Ντενέρις στο «Game of Thrones».
Εκπαίδευση, διακρίσεις
To 1928 o Ράιτ μελετά τον αμερικανικό Νότο χάρη στο πρόγραμμα ανοικοδόμησης σχολείων για την αφροαμερικανική κοινότητα σε χρηματοδότηση του Ιδρύματος Rosenwald. Προσεγγίζοντας με βλέμμα λευκού τη μαύρη κουλτούρα, το πολύχρωμο σχέδιο με τη σημείωση «Δεν χτίστηκε ποτέ. Δεν είναι “Αποικιακό”» αναδεικνύει τις σχετικά προοδευτικές του ιδέες για την εκπαίδευση και τις φυλετικές διακρίσεις.
Στις αρχές του ’50 αναπτύσσει το «Ουσονικό Αυτοποιημένο Σύστημα» που επιτρέπει την κατασκευή DIY σπιτιών με τη χρήση στοιχείων σκυροδέματος. Η μαζική παραγωγή και οι σύγχρονες τεχνικές τέμνουν τη χειροτεχνία και αγγίζουν το δημοκρατικό όραμα μιας κοινωνικής αρχιτεκτονικής. Ο Ράιτ εργάζεται για ένα οικολογικό αστικό ανάγλυφο στο οποίο η μοντέρνα τεχνολογία, τα προκατασκευασμένα στοιχεία και τα ενεργειακά οικονομικά υλικά θα παίξουν σημαντικό ρόλο. Το «Little Farm Units», μια «ουτοπική» πρόταση της περιόδου της Μεγάλης Υφεσης, στοχεύει στη βιώσιμη γεωργία και στην εκβιομηχάνιση της γεωργικής παραγωγής, σε μια εποχή που οι αγρότες έχουν χρεοκοπήσει.
Ο Ράιτ ανοίγει τη συζήτηση της αστικής πύκνωσης μελετώντας την οριζόντια ανάπτυξη της πόλης. Οραματίζεται την «Broadacre City», μια πόλη σε κάναβο που επεκτείνεται στο αχανές αμερικανικό τοπίο. Εκεί διανέμονται «αγροτικές φάρμες» σε αγροτεμάχια τεσσάρων στρεμμάτων. Σε συνδυασμό με μικρής κλίμακας κέντρα, υποδομές και πάρκα, διαμορφώνει έναν καμβά «αγροτικής αστικοποίησης» πάνω από τον οποίο ίπτανται αυτοκινητόδρομοι. Η προαστιακή ουτοπία του Ράιτ σύντομα θα γίνει πραγματικότητα.
Προτείνει μεγα-κατασκευές για πόλεις όπως το Πίτσμπουργκ, η Βαγδάτη, το Μάντισον και το Ουισκόνσιν. Αν και απορρίπτει τις αμερικανικές μεγαλουπόλεις που αναπτύσσονται καθ’ ύψος, πειραματίζεται με την ανοικοδόμηση της κάθετης πόλης, θέτοντας «Κανόνες για τους Ουρανοξύστες». Ο μόνος ουρανοξύστης που κατασκεύασε ήταν ο Πύργος Πράις, 19 ορόφων (Οκλαχόμα), ενώ απραγματοποίητος παρέμεινε ο 548 ορόφων που θα μεταμόρφωνε την κορυφογραμμή του Σικάγου.
Ο τολμηρός ουρανοξύστης Mile-High παρουσιάζεται σε ένα σχέδιο 2,5 μέτρων με επισημάνσεις στη μεγαλειώδη τομή. Στο μισό καταγράφονται οι επιρροές του: από τις Πυραμίδες και τον Ελίσα Οτις, εφευρέτη του ασανσέρ, ως τον Πύργο του Αϊφελ και τον σημαντικότατο αρχιτέκτονα Λούις Σάλιβαν στον οποίο εργάστηκε έξι χρόνια. Το σχέδιο διαβάζεται κυρίως ως άτυπο βιογραφικό σημείωμα του Ράιτ. Ενα προσωπικό μανιφέστο για το πώς θέλουν να τον βλέπουν στο μέλλον: ορόσημο στην ιστορία της αρχιτεκτονικής.
Μουσείο Γκούγκενχαϊμ
Παρόλο που εκφράζει την απέχθειά του για τη Νέα Υόρκη, ως μνημείο δύναμης και απληστίας, εκεί θα κτίσει το αναγνωρισιμότερο έργο του, το Μουσείο Γκούγκενχαϊμ. Μια σειρά σχεδίων σε πορτοκαλί και φούξια αποχρώσεις είναι οι εναλλακτικές αφηγήσεις της ολόλευκης σπείρας της Πέμπτης Λεωφόρου. Το οστρακοειδές κέλυφος με τον πρωτοποριακό σχεδιασμό ως προς την κίνηση των επισκεπτών –μια κατακόρυφη ανοδική πορεία με ανελκυστήρα που ακολουθεί έναν καθοδικό στροβιλισμό γύρω από μια κυκλική ράμπα– εγκαινιάστηκε έξι μήνες μετά τον θάνατό του.
Στην έκθεση παρουσιάζονται μεταξύ άλλων ο ναός Unity, η Συναγωγή Beth Sholom, το αεροδυναμικά ρευστό Marin County Civic Center στο οποίο εκτυλίσσεται η ταινία Gatacca, ο φουτουριστικός καθεδρικός ναός εργασίας της εταιρείας Johnson Wax, η ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία στο Μιλγουόκι, ένα σπάνιο εικονογραφημένο βιβλίο του Ξενοδοχείου Imperial στο Τόκιο αλλά και αντικείμενα για την ολλανδική εταιρεία Leerdam Glasfabriek, εξώφυλλα για το περιοδικό Liberty, υφάσματα για την F. Schumacher & Co. κ.ά.
Εκκεντρικός και αλαζονικός στις εμφανίσεις του, έπλασε τη δημόσια εικόνα του προοικονομώντας την άφιξη των σταρ-αρχιτεκτόνων. Ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του γκουρού της αρχιτεκτονικής. Στην έκθεση προβάλλεται η συμμετοχή του στο δημοφιλές τηλεοπτικό σόου «What’s My Line» και σε δύο τριαντάλεπτες εκπομπές του «The Mike Wallace Interview» στο ABC. Μιλάει για τη μόνη «θρησκεία» που ασπάζεται: τη Φύση, με Φ κεφαλαίο. Δηλώνει την αποστροφή του στον πόλεμο, σημειώνει ότι στις εκλογές του ’52 δεν ψήφισε τον Αϊζενχάουερ, αλλά τον δημοκρατικό υποψήφιο Αντλάι Στίβενσον. Δηλώνει ότι ο Αρθουρ Μίλερ και η Μέριλιν Μονρόε τού ζήτησαν να τους σχεδιάσει το σπίτι τους, ενώ παρομοιάζει τη Μέριλιν με καλή αρχιτεκτονική. Το εκρηκτικά αλαζονικό του ύφος συνοψίζεται στην απάντηση του ποιοι θα κληρονομήσουν τη χώρα, οι θαυμαστές του Ελβις Πρίσλεϊ ή οι δικοί του. Απαντά το δεύτερο. Ο Ελβις έχει μόλις πουλήσει 11 εκατομμύρια δίσκους.
Αξίζει να αναφερθεί η τεράστια συμβολή της Μάριον Μαχόνι Γκρίφιν στη δημιουργία του χαρακτηριστικού στυλ των σχεδίων του. Ιδιαίτερα στο Wasmuth portfolio, την πρώτη του μονογραφία (1893-1909). Οι ευαίσθητες ακουαρέλες και τα μοναδικά μελάνια που συνθέτουν σε τομές, κατόψεις και τρισδιάστατα τα έργα του Ράιτ συνέβαλαν αδιαμφισβήτητα στην επιτυχία του. Από τις πρώτες διπλωματούχες γυναίκες αρχιτέκτονες στον κόσμο, αποφοίτησε από το ΜΙΤ το 1894. Μέλος της Σχολής του Σικάγου, δούλεψε στο γραφείο του για 15 χρόνια, η πρώτη του υπάλληλος. Δυστυχώς ο Ράιτ αποσιώπησε το έργο της. Συνήθης πρακτική συσκότισης των γυναικών στη σκιά των ανδρών.
«Frank Lloyd Wright at 150: Unpacking the Archive», 12 Ιουνίου – 1η Οκτωβρίου 2017, ΜOMA, Νέα Υόρκη.