ΚΑΣΕΛ – ΑΠΟΣΤΟΛΗ. Η τελετή λήξης της documenta 14 την περασμένη Κυριακή δεν ήταν αυτό που θα φανταζόταν κανείς μιλώντας τη γλώσσα των αριθμών: τα μουσεία, οι γκαλερί, οι δημόσιοι χώροι, τα ιδρύματα που φιλοξένησαν τα έργα της μεγάλης φουάρ, σε Αθήνα και Κάσελ, συγκέντρωσαν περισσότερες από 1,2 εκατ. επισκέψεις και πάνω 4.000 δημοσιογράφους. Παρά ταύτα, τα νούμερα αποδείχθηκαν ανεπαρκή: ο απόηχος του ελλείμματος των επτά εκατ. ευρώ, που προκλήθηκε από το «άνοιγμα» στην Αθήνα και καλύφθηκε με έκτακτο δάνειο από τον δήμο του Κάσελ, επισκίασε πρόσωπα και διοργάνωση.
Το σημαντικό, βεβαίως, είναι ότι η documenta 14 περιελάμβανε ένα ελληνικό παζλ. Είδαμε το κτίριο του ΕΜΣΤ στην Αθήνα και τη συλλογή του στο Κάσελ, υπό τον τίτλο «Αντίδωρον». Μπαίνοντας στο Μουσείο Fridericianum, μία από τις πρώτες μου σκέψεις ήταν: πώς θα ήταν αυτά τα έργα στο κτίριο του Φιξ; (Σημειωτέον, δεν θα είναι όλα όσα είδαμε στο Κάσελ, διότι κάποια εκτέθηκαν ως δάνεια από άλλες συλλογές.) Τα έργα, σε επιμέλεια και μουσειολογική μελέτη-πρόταση της διευθύντριας του ΕΜΣΤ Κατερίνας Κοσκινά, με συνεργάτες τους επιμελητές Τίνα Πανδή και Σταμάτη Σχιζάκη και την αρχιτέκτονα Ηρώ Νικολακέα –τι ειρωνικό, να καταθέτεις μουσειολογική πρόταση σε μια διοργάνωση που αποθεώνει την «πρωτοπορία»–, ήταν ενδεικτικά της αφηγηματικής συνέχειας μεταξύ 20ού και 21ου αιώνα στην τέχνη. Αποφεύγω να μιλήσω για ελληνική τέχνη, διότι η επιλογή των έργων έγινε με τέτοιον τρόπο, ώστε ο επισκέπτης να ξεχάσει ότι βλέπει έργα, κατά κύριον λόγο, Ελλήνων εικαστικών, για τα οποία, προσώρας, χρειάζεται να ταξιδεύει ανά τον κόσμο για τη δει.
Ταυτόχρονα, η Neue Galerie, η Neue Neue Galerie, η documenta-Halle, το Leder Meid Apartment, το Μουσείο για την Κουλτούρα του Θανάτου μετέτρεπαν την ίδια την έκθεση σε ένα κινούμενο καραβάνι φιλότεχνων και φιλοπερίεργων σε όλο το Κάσελ, το οποίο είναι τόσο μικρό, που είναι αδύνατον να μην πέσεις πάνω στην documenta. Βέβαια, έχει σημασία και ο τρόπος που «πουλάς» το προϊόν σου. Στην Αθήνα, ο δήμος επένδυσε στη δυναμική που θα έχει η διοργάνωση εφ’ εαυτήν – ο γνωστός αυτόματος πιλότος.
Η documenta 14 κατάφερε να δείξει, σε πληθωρική έκταση, ένα τμήμα του σύγχρονου προσώπου της τέχνης. Καλλιτέχνες και επιμελητές έδειξαν, και στην Αθήνα και στο Κάσελ, υπό τις οδηγίες του καλλιτεχνικού διευθυντή Ανταμ Σίμτσικ, ότι η παραγωγή των καιρών μας μπορεί να μιλήσει μια γλώσσα κοινή στους περισσότερους. Η επιλογή των έργων που κατέλαβαν τους χώρους της ελληνικής πρωτεύουσας και της επαρχιακής πόλης της Εσης μάς είπε μιαν ιστορία για τα άλυτα ζητήματα του 20ού αιώνα που «ξεβάφουν» στον 21ο – την επιβίωση, την ελευθερία, τις ρευστές ταυτότητες, την έννοια της ίδιας της πατρίδας, της προσωπικής εστίας, της επιβίωσης τελικά. Ασφαλώς, εντόπιζες ένθεν κι ένθεν τις αγκυλώσεις, την… παλαιοθεωρητική μανιέρα και την αντιμετώπιση της Αθήνας ως «προορισμού της κρίσης» της επιμελητικής «ομπρέλας» που θέλησε να καπελώσει τη διοργάνωση. Η documenta 14 ξεπέρασε τους διοργανωτές της. Αισθητικά και… οικονομικά.
«Δεν μαθαίνεις αν δεν μοιραστείς», δήλωσαν ο Ανταμ Σίμτσικ και οι συνεργάτες του. «Μάθαμε από την Αθήνα γιατί μοιραστήκαμε τις πολιτικές συνθήκες με τις οποίες η Ελλάδα και ο ελληνικός λαός παρουσιάζονται στην Ευρώπη. Τελικά, στο Κάσελ, δύο μήνες μετά τη λήξη της έκθεσης στην Αθήνα, η documenta 14 αφομοιώνει πλήρως την αθηναϊκή συνθήκη, δεχόμενη την απόρριψη και την πολιτική τιμωρία, όπως ακριβώς η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια». Πέραν των δραματικών παρομοιώσεων και αναλογιών, το αυτοσχέδιο πανό των στελεχών της διοργάνωσης έλεγε ότι «η documenta δεν ανήκει σε κανέναν». Καλλιτεχνικά το είδαμε· μένει να φανεί και θεσμικά.