Πώς ήταν στην έκρηξη της εφηβείας του και στην επανάσταση της καλλιτεχνικής του δημιουργίας ο Ζαν-Μισέλ Μπασκιά; Μέσα από ποιο καλλιτεχνικό και κοινωνικό περιβάλλον ξεπήδησε ο επιδραστικός ζωγράφος που συνδέθηκε όσο κανείς με την τέχνη του δρόμου, την αστική περιπλάνηση, το γκράφιτι, τον Γουόρχολ, τη Νέα Υόρκη.
Η Σάρα Ντράιβερ, ηθοποιός και σκηνοθέτις, ήταν η πλέον ιδανική να φιλοτεχνήσει κινηματογραφικά το πορτρέτο του. Γέννημα θρέμμα της ίδιας καλλιτεχνικής σκηνής, της ίδιας εποχής, η «ιέρεια» του ανεξάρτητου σινεμά που υπογράφει τις παραγωγές του συνεργάτη και συντρόφου της Τζιμ Τζάρμους, σκηνοθετεί με ευλάβεια τον χαρισματικό Αμερικανό ζωγράφο στα νεανικά του χρόνια και μια εποχή ελευθερίας που έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί.
Στο νέο της ντοκιμαντέρ (2017) «Αληθινή έκρηξη: Η ύστερη εφηβεία του Ζαν-Μισέλ Μπασκιά», που προβάλλεται στο 20ό Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης («Ολύμπιον» 4/3, 20.30 και «Τορνές» 5/3, 18.00), αναβιώνει την άγρια ζωή της Νέας Υόρκης τέλη του ’70 αρχές του ’80, μέσα από την οποία ξεπήδησε στη νεοϋορκέζικη καλλιτεχνική σκηνή ο νεαρός ποιητής και ζωγράφος του δρόμου, ο νεαρός που εξερευνούσε τις λέξεις και το νόημά τους.
Από το περιθώριο
Στα πλάνα της 78λεπτης ταινίας η Ντράιβερ τρυπώνει στη ζωή του αυτοδίδακτου περιθωριακού καλλιτέχνη, από την εμφάνισή του στις γειτονιές της Νέας Υόρκης ώς την πώληση του πρώτου του έργου στα είκοσί του –πριν η δημοσιότητα εκτοξεύσει στα ύψη τις τιμές των έργων του– διατρέχοντας την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της αμερικανικής μητρόπολης σε μια περίοδο έντονης οικονομικής κάμψης. Μεγάλα ποσοστά ανεργίας, εγκληματικότητα, εγκαταλελειμμένα κτίρια, ανομία, διακίνηση ναρκωτικών, αίσθηση κινδύνου παντού.
Μουσικοί, κινηματογραφιστές, εικαστικοί συναντιούνται στα ίδια κλαμπ. Ανακαλύπτουν την αφρο-αμερικανική κουλτούρα και πάλι – η εποχή της κυριαρχίας των λευκών έχει πλέον παρέλθει. Ραπ, break dancing, djs, πορτορικανή κουλτούρα, χιπ χοπ, απαγγελίες ποίησης στους δρόμους, εμφάνιση της πανκ σκηνής, νέα καλλιτεχνικά κινήματα.
Εργο του Μπασκιά, σε παλαιότερη έκθεση στο Μιλάνο.
Ο άστεγος SAMO
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα ο Ζαν-Μισέλ Μπασκιά (1960-1988) άστεγος, βρίσκεται συνεχώς στους δρόμους. Γράφει στους τοίχους με το ψευδώνυμο SAMO. Η πόλη, κυρίως η γειτονιά του Σόχο, γίνεται ο καμβάς του. Κινείται περιθωριακά, κανείς δεν ήξερε ποιος κρυβόταν πίσω από την υπογραφή SAMO αλλά η πρωτοτυπία των γκράφιτι, η τέχνη που χρησιμοποιεί τη γλώσσα, δεν περνάει απαρατήρητη. Οι γραφές του δεν είναι κατανοητές, αλλά οι επιθετικές του φράσεις «στο καλλιτεχνικό σύστημα και τους καλλιτέχνες που κάνουν επανάσταση με τα λεφτά των γονιών τους» και οι επιδιώξεις του να προβάλλει τον εαυτό του ως εξορισμένο από το σύστημα, είναι σαφείς.
Ο Τζιμ Τζάρμους τον θυμάται να εμφανίζεται από το πουθενά, να του προσφέρει ένα κόκκινο λουλούδι –προφανώς κλεμμένο–, να του λέει «είσαι όμορφος» και να εξαφανίζεται. Ο καλλιτέχνης Αλ Ντίαζ τον θυμάται στα δεκαέξι του να κοιμάται στον δρόμο ή όπου έβρισκε. Οι φίλοι του από την εποχή εκείνη τον περιγράφουν ως χαρισματικό, ελκυστικό, ιδιοφυή. Απολάμβαναν την παρουσία του. Μοιράζονταν μαζί τους φαγητό, ρούχα, λεφτά. Συναντιούνταν σε κλαμπ, χόρευαν ώς τα ξημερώματα και κατέληγαν συνήθως στο κρεβάτι. Καβγάδες, χωρισμοί, επανενώσεις. Καθώς ήταν άστεγος τον φιλοξενούσαν στα σπίτια τους ακόμη και άνθρωποι που γνώριζε μέσα σε μια νύχτα. Παράλληλα ζωγράφιζε: το χρυσό πανωφόρι μιας φίλης του που το φορούσε περήφανη, τους τοίχους του διαμερίσματός της, κουβαλούσε αντικείμενα από τα σκουπίδια και τα μετέτρεπε σε γλυπτά και εγκαταστάσεις.
Την ίδια εποχή ισχυροί παράγοντες της νεοϋορκέζικης καλλιτεχνικής σκηνής, όπως ο γκαλερίστας Λίο Καστέλι, αναζητούσαν το καινούργιο, το πειραματικό. Νέες ομάδες καλλιτεχνών επηρεασμένες από το γκράφιτι και τη μουσική έδιναν το δικό τους πολιτικό και καλλιτεχνικό ανεξάρτητο στίγμα.
H έκθεση του 1979
Η ιστορική έκθεση σε άδειο κτίριο που κατέλαβε μια ομάδα καλλιτεχνών την Πρωτοχρονιά του 1979 έκλεισε την επόμενη μέρα από την αστυνομία. Η κίνηση συζητήθηκε. Σε μια τέτοια έκθεση, της ομάδας γκράφιτι FAB 5 στο έργο του Μπασκιά, όλοι αναγνώρισαν τη ζωγραφική του SAMO. Η ταυτότητά του αποκαλύπτεται. Ο νεαρός Μπασκιά, εξαιρετικά φιλόδοξος, ήξερε τη δύναμη της κάμερας. Επιδιώκει την κινηματογράφησή του, τη δημοσιότητα. Ενθουσιασμένος από το νέο κίνημα χιπ χοπ, παρεμβαίνει δημιουργικά στις σκηνικές οργανώσεις με μουσικούς, το Mudd Club γίνεται πειραματικό εργαστήρι, κάθε βράδυ μια διαφορετική αυτοσχέδια παράσταση. Τα ναρκωτικά είναι μέρος αυτής της κουλτούρας. «Είχε την ικανότητα και την ιδιοφυΐα να ξαφνιάζει τους γύρω του, να δίνει στον εαυτό του ταμπέλες. Δεν είμαι πια ο SAMO, o SAMO πέθανε», τον θυμάται να λέει η Patricia Field, σχεδιάστρια μόδας, για την οποία ζωγράφισε τη σειρά ρούχων Man Made – «μια ιδέα διασκεδαστική και πρωτότυπη».
Τα πρώτα 500 δολάρια
H έκθεση Times Square Show για τα υπόγεια ρεύματα της εποχής (περφόρμανς, γκράφιτι) με τη συμμετοχή του Μπασκιά, χαιρετίστηκε από τον Τύπο ως η πρώτη επαναστατική των ’80s. Στην παραγωγή New Yorker/New Wave (επιμέλειας Diego Cortez) ο Μπασκιά ξεχώρισε με τις παιδικές σχεδόν, αδρές ζωγραφιές του, με τα κείμενά του. Πούλησε τον πρώτο πίνακα έναντι 500 δολαρίων. Ηταν μόλις 20 ετών. Σύντομα οι τιμές του απογειώθηκαν. «Εφυγε» σε ηλικία 28 χρόνων από χρήση ναρκωτικών. Σήμερα, 30 χρόνια μετά τον θάνατό του οι τιμές των έργων του στις δημοπρασίες είναι αστρονομικές. «Ηταν τιμή μου που τον γνώρισα», λέει στην κάμερα ο Τζιμ Τζάρμους. «Ηταν ένας αληθινός καλλιτέχνης, εξερευνητής της γλώσσας, της εικόνας και της μουσικής».
Η σκηνοθέτις Σάρα Ντράιβερ, carte blanche του 20ού Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (επέλεξε 12 ταινίες) μιλάει σήμερα σε ανοιχτή συζήτηση (Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης (Αποθήκη Β1 , Λιμάνι, 5 μ.μ.) για την τέχνη του Ζαν-Μισέλ Μπασκιά, τα εικαστικά ρεύματα της εποχής στη Νέα Υόρκη που τεκμηριώνει στις ταινίες της, μαζί με τον δημοσιογράφο και διευθυντή Προγράμματος στο Film Society του Lincoln Center της Νέας Υόρκης, Ντένις Λιμ.