Οι νεκροί ήταν 80. Εντοπίστηκαν πριν από περίπου δύο χρόνια σε ομαδικό τάφο στο Παλαιό Φάληρο. Από τις πρώτες έρευνες των αρχαιολόγων, όλα έδειξαν ότι οι άνθρωποι αυτοί, νεαροί άνδρες όλοι τους, δεν έπεσαν μαχόμενοι αλλά εκτελέστηκαν μαζικά. Το γεγονός αυτό ενέπνευσε τον Ιάπωνα εικαστικό Χικάρου Φουτζίι. Μέσα από μια οπτικοακουστική βίντεο εγκατάσταση (The Primary Fact ο τίτλος), στο πλαίσιο των δράσεων Fast Forward της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, στη Βιβλιοθήκη της Νομικής Σχολής (παλαιό Χημείο, στη Σόλωνος), ανατέμνει τη σημασία ενός τέτοιου συμβάντος στη μνήμη, στην Ιστορία, στην αρχαιολογική του διάσταση μα και στην απεικόνιση και αναπαράστασή του. Ως προς το τελευταίο, κομβικό ρόλο παίζει η έξοχη κίνηση της Πατρίσια Απέργη.
Τον έβδομο αιώνα
Η ιστορία είναι τούτη: το 632 π.Χ., (κατ’ άλλους το 628 π.Χ.), στην Αθήνα του 7ου π.Χ. αιώνα (πριν από την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας), ο ευγενικής καταγωγής και ολυμπιονίκης Κύλων αποπειράθηκε να καταλάβει βίαια την εξουσία, παίρνοντας την Ακρόπολη.
Η απόπειρα στάθηκε ανεπιτυχής. Ο ίδιος φυγαδεύθηκε στον πεθερό του, τύραννο των Μεγάρων, εντός του ναού όμως παρέμειναν δεκάδες οπαδοί του οι οποίοι πολιορκήθηκαν επί σειράν ημερών. Κατέφυγαν ικέτες στον βωμό της Αθηνάς σε μια απέλπιδα προσπάθεια να εξασφαλίσουν τη ζωή τους, καθώς ως ικέτες των θεών κανένας δεν μπορούσε να τους αγγίξει.
Κάποιοι από τους πολιορκημένους πέθαναν, ωστόσο, από την πείνα και τη δίψα. Αφού οι επιτιθέμενοι υποσχέθηκαν σε όσους είχαν επιβιώσει ότι θα τύχουν δίκαιης δίκης, αποφάσισαν να παραδοθούν. Δέθηκαν με ένα σχοινί από τον βωμό της θεάς –συμβολίζοντας έτσι τον άρρηκτο δεσμό μαζί της– και βγήκαν έξω, ένας ένας. Τότε, κατά παράβαση του ιερού εθίμου, σφαγιάστηκαν, αφού πρώτα οι δήμιοί τους έκοψαν το σχοινί ώστε να μην τυγχάνουν της θείας προστασίας.
Το έγκλημα φαίνεται πως δίχασε τον λαό της Αθήνας: για κάποιους ήταν προδότες και άξιζαν την τιμωρία, για άλλους όμως δεν ήταν τίποτε άλλο παρά φόνος με δόλο αλλά και ύβρις απέναντι στους θεούς. Επικράτησε η δεύτερη άποψη και ύστερα από ταραχές αλλά και μεγάλη δίκη, εξορίστηκαν οι εκτελεστές και οι σοροί των σφαγιασθέντων μεταφέρθηκαν εκτός των τειχών της πόλης – στο σημερινό Παλαιό Φάληρο, όπου και βρέθηκαν το 2016.
Εν τω μεταξύ, η Αθήνα επλήγη από λοιμό, γεγονός που ερμηνεύθηκε τότε ως θεία τιμωρία (εξ ου και το περίφημο έως σήμερα «Κυλώνειον άγος»). Μάλιστα, ορισμένοι ισχυρίστηκαν πως είδαν τις ψυχές των νεκρών να ίπτανται εκδικητικά πάνω από την πόλη. Το κακό έληξε με την καθοριστική συμβολή του φιλοσόφου και ιερέα Επιμενίδη που ήρθε από τη Φαιστό της Κρήτης στην Αθήνα για να επιβλέψει τον ιερό καθαρμό.
Η αναπαράσταση της εκτέλεσης και της ταφής από Χορό 80 σημερινών νεαρών Αθηναίων.
Περνώντας στο σήμερα, στις υποβλητικές αίθουσες του παλαιού Χημείου, ο επισκέπτης έρχεται σε επαφή μέσα από μία σειρά βίντεο με την αρχαιολογική παράμετρο του γεγονότος, με τις παραδόσεις και τα έθιμα της φροντίδας των νεκρών στον αρχαίο κόσμο, ενώ προβάλλονται και εικόνες από τη συντήρηση των αρχαιολογικών ευρημάτων. Συγκλονιστική είναι η γενική άποψη του ομαδικού τάφου, με τους ογδόντα νεκρούς θαμμένους ο ένας πλάι στον άλλο.
Στον πυρήνα της εγκατάστασης βρίσκεται η αναπαράσταση της εκτέλεσης και της ταφής από Χορό 80 σημερινών νεαρών Αθηναίων και στο σημείο αυτό είναι καταλυτικής σημασίας η κίνηση που σχεδίασε η Πατρίσια Απέργη και βιντεοσκόπησε με δεξιοτεχνία ο Φουτζίι: οι τρομαγμένες εκφράσεις των προσώπων μέσα σε ένα σκοτεινό φόντο να τους τυλίγει συνεχώς, η επαναλαμβανόμενη κίνησή τους σαν στρατιώτες που παίρνουν μέρος σε μια σκοτεινή, θλιβερή παρέλαση μελλοθάνατων, οι συντονισμένες πτώσεις των τρεμάμενων νεανικών σωμάτων κατακλύζουν την οθόνη. Παράλληλα, ακούγεται η αφήγηση του δραματικού τέλους των 80 ικετών, όπως την αφηγούνται αποστασιοποιημένα, όχι όμως παγερά, αρχαιολόγοι που πήραν μέρος στην ανασκαφή.
Ατμόσφαιρα φόβου
Στιγμές στιγμές, η κάμερα εστιάζει πάνω σε μεμονωμένα πρόσωπα, φορτισμένα γκρο πλαν που τουλάχιστον σε εμένα θύμισαν τα αντίστοιχα γκρο πλαν του «Υιού του Σαούλ» (2015), της ουγγρικής ταινίας του Λάζλο Νέμες που διαδραματίζεται στο Αουσβιτς, όπου η αφήγηση γίνεται με βάση ένα ασφυκτικό, συνεχές γκρο πλαν του κεντρικού χαρακτήρα. Οπως περίπου στον «Υιό του Σαούλ», έτσι και στο έργο του Φουτζίι, τα βλέμματα των νεαρών προς τον περιβάλλοντα χώρο, σε συνδυασμό με τους (αόριστους, συγκεχυμένους) ήχους και τους θορύβους, δημιουργούν μια δραστική ατμόσφαιρα φόβου.
Οι μονόλογοι των αρχαιολόγων και η διακριτική μα τόσο φορτισμένη χορογραφία της Απέργη, όλα μπορούν να διαβαστούν με διάφορους τρόπους: από τη σχέση μας με τους τεθνεώτες και τις ενοχές που συνήθως μας συνοδεύουν απέναντι σε αυτούς έως το φορτίο της συλλογικής μνήμης απέναντι σε φαντάσματα του παρελθόντος και, φυσικά, την ίδια την εργασία, τη λειτουργία της αρχαιολογίας.
Ως προς το τελευταίο, το «The Primary Fact» φέρνει τον θεατή σε επαφή με τις πιο αθέατες όψεις της αρχαιολογικής ιδιότητας: ο αρχαιολόγος δεν φέρνει στο φως άψυχα σκεύη, μάρμαρα ή οστά, φέρνει μια ολόκληρη ζωή από τον «Κάτω Κόσμο», συνομιλεί ακατάπαυστα με αυτές τις θαμμένες ζωές που έρχονται πάλι στο φως – πώς αλλιώς να ερμηνεύσει κάποιος τις επιστημονικές, κατά τα άλλα, καταθέσεις των αρχαιολόγων που ακούγονται στο έργο του Φουτζίι σαν ιδιότυποι, εξόχως ποιητικοί μονόλογοι;
Παλαιό Χημείο, Μαυρομιχάλη
17-19 & Σόλωνος 104, 12.00-19.00. Εως 13 Μαΐου.