Oταν ο Γκούσταβ Κλούτσις, στις αρχές της δεκαετίας του ’20, σχεδίαζε στη Μόσχα αθλητικά παπούτσια με ελατήρια για να εκτινάσσουν τις επιδόσεις των αθλητών, η Θεσσαλονίκη προσπαθούσε να ορθοποδήσει αφενός από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, αφετέρου, και κυρίως, από την καταστροφική πυρκαγιά του 1917.
Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί ότι εκείνα τα πρωτοποριακά σχέδια για τον αθλητικό εξοπλισμό μαζί με δεκάδες άλλες σχεδιαστικές προτάσεις για ρούχα, υφάσματα, πορσελάνες, θεατρικά κοστούμια, αφίσες που έβαλαν τις βάσεις για το σύγχρονο design θα κατέληγαν στη Θεσσαλονίκη ανάμεσα σε 1.277 έργα καλλιτεχνών της ρωσικής πρωτοπορίας χάρη στη συλλογή του Γιώργου Κωστάκη. Ο Ελληνας συλλέκτης, ακολουθώντας πιστά μια δική του συλλεκτική μέθοδο, είχε τη διορατικότητα να συγκεντρώνει όχι μόνο πίνακες γνωστών ζωγράφων αλλά και σχέδια, προσχέδια, σημειώσεις, ακόμη και ασκήσεις σπουδαστών. Σήμερα, το αρχειακό υλικό του Κωστάκη που βρίσκεται στο Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, στη Θεσσαλονίκη, αποδεικνύει ότι σε πολλές περιπτώσεις ένα χαρτάκι, ακόμη κι ένα μικρό σχέδιο με μολύβι σε ένα σκισμένο κομμάτι χαρτί, μπορεί να έχει πολύ μεγαλύτερη αξία για τη μελέτη ενός ζητήματος της τέχνης απ’ ό,τι ένας ολοκληρωμένος ιστορικός πίνακας με εκατονταπλάσια χρηματιστηριακή αξία από αυτή του μικρού σχεδίου.
«Παραγωγική τέχνη»
Μερικά ανεκτίμητα σχέδια και αντικείμενα της «Παραγωγικής τέχνης», όπως ονομάστηκε η εφαρμογή του κονστρουκτιβισμού στη μαζική παραγωγή αντικειμένων της καθημερινής ζωής, παρουσιάζει για πρώτη φορά το ΚΜΣΤ από τη συλλογή του, στην επανέκθεση 400 έργων με τίτλο «Θεσσαλονίκη. Η Συλλογή Γιώργου Κωστάκη. Restart».
Φλιτζάνια, τσαγιέρες και πιάτα από πορσελάνη με πρωτοποριακά σχέδια του Βασίλι Καντίνσκι, του Νικολάι Σουέτιν –μαθητή του Μαλέβιτς–, του Νάταν Αλτμαν και άλλων καλλιτεχνών. Σχέδια για υφάσματα των Λιουμπόβ Ποπόβα, Ναντιέζντα Ουνταλτσόβα και Ξένιας Εντερ, εικονογραφήσεις για περιοδικά, βιβλία, αφίσες και καρτ ποστάλ των Κλούτσις, Ποπόβα, Λισίτσκι, Ρότσενκο, σχέδια για κοστούμια, σκηνικά θεατρικών παραστάσεων, αθλητικά ρούχα, φόρμες εργασίας, ακόμη και για ταμπακιέρες, περιλαμβάνει η ξεχωριστή αυτή ενότητα που προσελκύει το ενδιαφέρον των επισκεπτών.
Σχέδιο του Γκούσταβ Κλούτσις (αριστερά) και φουλάρια με εκτυπωμένα σχέδια των Λιουμπόβ Ποπόβα και Ξένιας Εντερ.
«Από τις αρχές της δεκαετίας του ’20 και έπειτα, πολλοί δημιουργοί της ρωσικής πρωτοπορίας, μεταξύ αυτών και ο Ρότσενκο, δεν χρησιμοποιούσαν τον χαρακτηρισμό καλλιτέχνης αλλά κατασκευαστής – εξ ου και ο κονστρουκτιβισμός», εξηγεί η διευθύντρια του ΚΜΣΤ Μαρία Τσαντσάνογλου. Μια μεγάλη ομάδα καλλιτεχνών, με κύριους εκπροσώπους τους Κλούσιτς, Ποπόβα, Ρότσενκο, διακόπτουν τη σχέση τους με τα παραδοσιακά εργαλεία ζωγραφικής (καμβά, λάδι), στρέφονται στη μελέτη των θετικών επιστήμων, της μηχανικής, της φυσικής, της γεωμετρίας και αναζητούν τη σχέση φόρμας και υλικών με σκοπό να προσφέρουν ιδέες και λύσεις που θα αλλάξουν την αισθητική της καθημερινής ζωής. Προτείνουν νέες ιδέες στη γραφιστική, εισάγουν καινούργιες γραμματοσειρές, σχεδιάζουν και εφαρμόζουν μια νέα γλώσσα στην αρχιτεκτονική, εργάζονται ως ηθοποιοί, σεναριογράφοι, σκηνογράφοι, σκηνοθέτες στη νέα τέχνη του κινηματογράφου και δημιουργούν ένα νέο είδος ντοκιμαντέρ βασισμένο στο μοντάζ. Κατασκευάζουν κοστούμια και σκηνικά για το θέατρο με την αισθητική του κονστρουκτιβισμού, δίνοντας έμφαση στους όγκους, στα επίπεδα, στη γεωμετρία, και σε καμία περίπτωση δεν αντιγράφουν την πραγματικότητα. Από τα πιο πρωτοποριακά σκηνικά («Η γη σε αναβρασμό» του Σεργκέι Τρετιακόφ και «Ο μεγαλόψυχος κερατάς» του Κρόμελινγκ) στην παγκόσμια ιστορία του θεάτρου παραμένουν αυτά της Λιουμπόβ Ποπόβα, η οποία δούλεψε για τον σκηνοθέτη Βσέβολοντ Μέγιερχολντ που αναζητούσε σκηνικά με ευελιξία και πολλαπλές λύσεις.
Μόδα
Το μαντίλι σε σχέδιο της Ποπόβα που φοράει η Λίλι Μπρικ, σύντροφος του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, καθώς ποζάρει στον φωτογραφικό φακό του Αλεξάντρ Ρότσενκο τη δεκαετία του ’20, δείχνει ότι τα σχέδια για υφάσματα των πρωτοπόρων Ρώσων καλλιτεχνών είχαν γίνει μόδα. Το ΚΜΣΤ αποφάσισε να αξιοποιήσει το υλικό των σχεδίων για υφάσματα που έχει στη συλλογή του και τα πρώτα μεταξωτά φουλάρια και γραβάτες με εκτυπωμένα σχέδια των καλλιτεχνών Λιουμπόβ Ποπόβα και Ξένιας Εντερ βρίσκονται ήδη στο πωλητήριο της Μονής Λαζαριστών (από το φθινόπωρο θα λειτουργεί και το ηλεκτρονικό πωλητήριο του μουσείου).
Δύο βιομηχανίες
Δύο βιομηχανίες της Βορείου Ελλάδος συνεργάζονται με το ΚΜΣΤ για την παραγωγή υφασμάτων της ρωσικής πρωτοπορίας. Την επεξεργασία για την εκτύπωση των σχεδίων σε τόπια υφασμάτων (βαμβακερά και μεταξωτά) έκανε η καλλιτέχνις Φωτεινή Καρυωτάκη για τη δραστήρια βιομηχανία υφασμάτων Colora που έχει έδρα στη Θεσσαλονίκη. Την παραγωγή για μαντίλια, φουλάρια και γραβάτες ανέλαβε ο οίκος μεταξιού Τσιακίρη στο Σουφλί που έχει πείρα και παράδοση στα ευαίσθητα και διαχρονικά μεταξωτά υφάσματα. Το επόμενο βήμα του ΚΜΣΤ θα είναι όχι μόνο μια μεγαλύτερη ποικιλία υφασμάτων που θα βασίζονται πάνω σε πρωτότυπα σχέδια ρωσικής πρωτοπορίας, αλλά και ρούχα που θα προκύψουν από τη συνεργασία του ΚΜΣΤ με σύγχρονους σχεδιαστές. Ταυτόχρονα, ανοιχτό θα είναι το ΚΜΣΤ και σε πρωτότυπες ιδέες από σύγχρονους γραφίστες και σχεδιαστές παραγωγής αντικειμένων που θα καταθέτουν τις προτάσεις τους διατηρώντας τον πρωτοποριακό πειραματικό χαρακτήρα της δεκαετίας του ’20.
«Το Μουσείο πρέπει να δίνει το έναυσμα για μια συνεχή δημιουργική ζύμωση τόσο στον σύγχρονο καλλιτεχνικό κόσμο όσο και στην επιστημονική κοινότητα», αναφέρει η κ. Τσαντσάνογλου. Ας μην ξεχνάμε ότι η ρωσική πρωτοπορία, υπενθυμίζει, δεν ήταν ένα συμπαγές καλλιτεχνικό κίνημα, αλλά ένα πολύ ρευστό πλαίσιο μέσα στο οποίο ομάδες, καλλιτέχνες, τεχνικές, θεωρίες αλληλοϋποστηρίχθηκαν και αλληλοσυγκρούστηκαν, εξελίχθηκαν και αυτοαναιρέθηκαν, διακήρυξαν και αποκήρυξαν. Δεν κινήθηκαν όλοι στο ίδιο ρεύμα. Η διαρκής έκπληξη, πλέον, δεν είναι μόνο ο εικαστικός θησαυρός που μας άφησε ο Κωστάκης, αλλά και η επιστημονική του αξία. Ο δρόμος για τη μελέτη του είναι ακόμα ανοιχτός με πολλά μονοπάτια και ανεξάντλητες πηγές έμπνευσης για τους σύγχρονους δημιουργούς.
«Θεσσαλονίκη. Η Συλλογή Γιώργου Κωστάκη. Restart», ΚΜΣΤ (Μονή Λαζαριστών). Εως 16/9.