Το ειδώλιο είναι από τα πιο γοητευτικά και πολύτιμα ευρήματα της ανασκαφής. Ως υποκοριστικό της λέξης είδωλον εκφράζει εικόνες από υπαρκτά και φανταστικά όντα ή αντικείμενα, μαζί με αυτά μια ολόκληρη εποχή, πολιτισμούς, συνήθειες και έθιμα της κοινωνίας. Χιλιάδες ευρήματα έδωσαν εκατοντάδες αρχαιολογικοί χώροι στη χώρα μας, αλλά ο υδάτινος κόσμος του Αμυνταίου και των Γιαννιτσών ξεπέρασε κάθε προσδοκία.
Περισσότερα από 4.000 μικροπλαστικά έργα συγκέντρωσαν την τελευταία εικοσαετία οι ανασκαφές στο ορυχείο της ΔΕΗ και σε άλλες θέσεις όπου κυρίαρχο στοιχείο ήταν το νερό. Τα έργα τέχνης-μινιατούρες με ποικίλες φόρμες και τεχνικές καθρεφτίζουν τη νεολιθική ειδωλοπλαστική στις λεκάνες Αμυνταίου και Γιαννιτσών, τα τυπολογικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά των ειδωλίων, τη χρήση και τη λειτουργία τους στον κοινωνικό τους χώρο. Οι ειδωλοπλάστες, εξηγεί ο υπεύθυνος της ανασκαφής δρ Πανίκος Χρυσοστόμου, αναπαράγουν την εικόνα του κόσμου, θεότητες, αντικείμενα της καθημερινότητας και εξυμνούν την γυναικεία ομορφιά ή τη γονιμότητα, τονίζοντας πολύ συχνά τα πλευρικά οσφυϊκά κοιλώματα της λεκάνης της, γνωστά ως «λακκάκια της Αφροδίτης».
Αυτόν τον «μικρόκοσμο από πηλό» μας αποκαλύπτουν οι επιστήμονες στο τριήμερο διεθνές συνέδριο (λήγει σήμερα) που διοργανώνει το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης στο πλαίσιο μιας περιοδικής έκθεσης που φιλοξενεί 672 αριστουργήματα πήλινων ειδωλίων από αρχαιολογικούς χώρους της Μακεδονίας και της Θράκης.
Ποια ήταν η εξέλιξη του ειδωλίου από τη νεολιθική ώς τη ρωμαϊκή εποχή, με ποιες τεχνικές πλάθονταν και ποια μηνύματα μεταφέρουν οι μορφές με τις όποιες γενιές και γενιές ανθρώπων έδιναν πνοή σε εικόνες ανθρώπων, ζώων και αντικειμένων από την 7η χιλιετία ώς τον 4ο μ.Χ. αιώνα; Σε αυτά τα ερωτήματα απαντούν οι δεκάδες ανακοινώσεις του συνεδρίου.
Ενα άγριο γουρουνάκι ή το κεφάλι βοοειδούς της νεότερης νεολιθικής εποχής (4.900-4.200 π.Χ.) που αποκάλυψαν μεταξύ πληθώρας ευρημάτων οι ανασκαφές σε νεολιθικό οικισμό στο Πολυπλάτανο Ημαθίας ανήκουν στα ζωόμορφα ειδώλια τα οποία μαζί τα ανθρωπόμορφα αποτελούν τις κύριες κατηγορίες ειδωλίων εποχής. Στην ειδωλοπλαστική της νεότερης νεολιθικής συνυπάρχουν τα στοιχεία του νατουραλισμού που προέρχονται από πρωιμότερες φάσεις με αυτά της σχηματικότητας και της αφαίρεσης που χαρακτηρίζουν τις ώριμες και τελικές φάσεις της νεολιθικής περιόδου, εξηγεί η αρχαιολόγος Ευαγγελία Στεφανή. «Οι ειδωλοπλάστες την εποχή αυτή απέδιδαν τον κόσμο που έβλεπαν γύρω τους. Το χαρακτηριστικό των προϊστορικών ειδωλίων είναι ότι διαφέρουν μεταξύ τους. Είναι όλα χειροποίητα, γι’ αυτό το καθένα είναι διαφορετικό και μοναδικό».
Το πολυάριθμο υλικό του Αμυνταίου και των Γιαννιτσών δείχνει ότι οι πρώτες ομάδες στις δύο περιοχές εγκαταστάθηκαν σχεδόν ταυτόχρονα γύρω στα μέσα της 7ης χιλιετίας π.Χ., δημιουργώντας χερσαίους, λιμναίους και παράλιους ή παρόχθιους νεολιθικούς οικισμούς. Τα ειδώλια, πήλινα στην πλειονότητά τους και λίθινα από λευκό μάρμαρο, απεικονίζουν κυρίως γυναικείες μορφές, ανδρικές αλλά και άφυλες οι οποίες, ενδεχομένως αποτελούν αναπαράσταση του ανθρώπου ως οντότητα. Πολυπληθή είναι τόσο τα οικόσιτα ζώα, τα μικρογραφικά ομοιώματα αντικειμένων με ποικίλες θεματικές οι οποίες, όπως επισημαίνει ο κ. Χρυσοστόμου, ανοίγουν τη συζήτηση για τον ρόλο που διαδραμάτιζε η νεολιθική ειδωλοπλαστική στις ιδεολογικές αντιλήψεις των νεολιθικών κοινωνιών στον βορειοελλαδικό χώρο.